|
|
Ýòíîìóçûêîâåäåíèå
AZƏRBAYCAN MUĞAMLARININ TƏDQİQİNDƏ SƏS VƏ NOT YAZILARININ ƏHƏMİYYƏTİ
Àâòîð: Arzu ƏKBƏROVA Ãîðîä
: Baku Ñòðàíà : Azerbaijan
Ñòðàíèöû
:
1
XXI əsrin başlanğıcında UNESCO tərəfindən bəşəriyyətin ən möhtəşəm sənət abidələri siyahısına daxil edilmiş Azərbaycan muğamı dünya musiqişünaslığında diqqət mərkəzində durur. Muğamın tədqiqinin müxtəlif aspektlərdən – tarixi, nəzəri, ifaçılıq, estetik, etnomusiqişünaslıq baxımından həyata keçirilməsi musiqi elminin vacib və aktual məsələlərindəndir.
Azərbaycan muğam sənəti müasir dövrdə çox inkişaf etmiş, daha da şöhrətlənmiş, yayılma coğrafiyasını genişləndirmişdir. Bu istiqamətdə həyata keçirilən möhtəşəm layihələr bilavasitə Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO-nun və İSESCO-nun Xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın adı ilə bağlıdır. “Muğam-İrs”, “Muğam-Dəstgah”, “Muğam Ensiklopediyası”, “Muğam-İnternet”, “Muğam-Antologiya”, “Muğam dünyası”, “Muğam Mərkəzi” kimi layihələr beynəlxalq aləmdə muğamın təbliği və tanıdılması, Azərbaycan muğam sənətinin yaşadılması, qorunub saxlanması və gələcək nəsillərə ötürülməsi məqsədlərinə xidmət edir.
Səsyazılarını, elektron və çap nəşrlərini özündə ehtiva edən bu layihələrdə dünyamiqyaslı tədbirlərin, beynəlxalq festivalların və müsabiqələrin keçirilməsi də nəzərdə tutulur. Bu baxımdan 2009 və 2011-ci illərdə Bakıda “Muğam aləmi” Beynəlxalq musiqi festivalının keçirilməsi, festival çərçivəsində elmi simpoziumlar, muğam ifaçılarının beynəlxalq müsabiqəsi və müxtəlif konsertlər, dünyanın hər yerindən tamaşaçıların diqqətini cəlb edən televiziya muğam müsabiqələrinin təşkili Azərbaycan muğamının zəngin irsinin canlandırılmasına imkan yaradır.
Muğam sənətinin öyrənilməsində və muğam ifaçılarının səsyazıları irsinin qorunmasında Heydər Əliyev Fondu tərəfindən hazırlanan “Azərbaycan muğamı” tədris vəsaiti, “Qarabağ xanəndələri”, “Muğam ensiklopediyası” kimi CD-DVD albomlar və muğam sənəti ilə bağlı zəngin materialları əhatə edən nəşrlər çox qiymətlidir və bütün bunlar müasir dövrdə muğam sənətinin tədqiqini aktuallaşdırır.
Muğamım tarixi və nəzəri cəhətdən araşdırılması daim musiqişünasların diqqət mərkəzində durur. Bu baxımdan Üzeyir Hacıbəylinin, Məmmədsaleh İsmayılovun, Əfrasiyab Bədəlbəylinin, Ramiz Zöhrabovun tədqiqatları muğamların öyrənilməsində qiymətli mənbədir və bütün muğamlar haqqında məlumatlarla zəngindir. Azərbaycan muğam irsinin, xüsusilə hər bir muğamın ayrı-ayrılıqda öyrənilməsi, tarixi inkişaf yolunun araşdırılması muğam sənətinin keçdiyi yolu izləməyə imkan verir.
Şifahi ənənəli professional musiqinin əsas janrı olan muğam qədim dövrlərdən yaranmış, əsrlər boyu formalaşaraq, təkmilləşərək bizə gəlib çatmışdır. Məlumdur ki, muğam-dəstgahlar, kiçik həcmli muğamlar, zərbi-muğamlar, təsniflər və rənglər muğam ifaçılarının yaradıcılığının məhsulu olub, onların repertuarının əsasını təşkil edir. Bu barədə professor R.Zöhrabov yazır: “Xalq-professional sənətkarı üçün ifaçılıq həmişə şəxsi yaradıcılıq sayılır... Bu kimi sənətkarlar üçün təkcə “ifaçı” sözü azdır, onlar eyni zamanda, yaradıcı sənətkardırlar. Təsadüfi deyil ki, onların yaradıcılığında həm ifaçılıq, həm də bəstəkarlıq sənəti üzvi surətdə birləşir, çulğaşır” [1, s.18].
Muğam sənətində bu xüsusiyyət özünü çox qabarıq büruzə verir: hər bir xanəndə ifa zamanı eyni bir muğam dəstgahının yeni variantını yaradır. Hətta bir sənətkar eyni muğam dəstgahını və ya onun şöbəsini ifa edərkən onu müəyyən qədər əlavələr və ixtisarla dəyişdirir, yəni bu prosesdə o, yaradıcı sənətkar kimi iştirak edir. Beləliklə, şifahi professional musiqi əsərinin təfsiri zamanı hər bir ifaçı yaradıcıya çevrilir. Məhz xanəndə və sazəndənin şəxsi sənətkarlığı, onun ənənəvi üslub əsasında ciddi yaradıcılığı improvizasiya ilə əlaqədardır. Belə improvizə tərzi muğamların müxtəlif variantlarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Bütün bunlar xanəndələrin səsyazılarında da üzə çıxır.
Muğam ifaçılığı sənətinin inkişafında qrammofon valları xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu vallar Azərbaycan musiqisinin təbliğində və dünya miqyasında tanınmasında müstəsna rol oynamışdır. Azərbaycan muğam ifaçıları, müsəlman Şərqində ilk dəfə olaraq, XX əsrin əvvəllərində xarici ölkələrə qastrola çıxmış, Qərbdə, tamamilə başqa dünyagörüşünə və estetik zövqə malik dinləyici auditoriyası qarşısında çıxış edərək, diqqəti cəlb etmişlər. Bunun da sayəsində Avropanın bir sıra iri səsyazma şirkətləri tərəfindən öz ifalarını vallara yazdırmaq üçün dəvət olunmuşlar. XX əsrin təkcə ilk 20 ili ərzində Avropanın bir çox səsyazma firmaları – İngiltərənin “Qrammofon”, Fransanın “Pate”, Almaniyanın “Sport-Rekord”, Rusiyanın “Nogin zavodu” və digər ölkələrin səsyazma şirkətləri Azərbaycan muğamları, təsnifləri, rəngləri yazılmış onlarla val buraxmışdır.
Şərq musiqisi tarixində ilk dəfə səsi qrammofon valına yazılmış xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu olmuşdur. Ondan sonra xanəndələrdən Keçəçioğlu Məhəmməd, Məşədi Məhəmməd Fərzəliyev, İslam Abdullayev, Məcid Behbudov, Qasım Abdullayev, Seyid Şuşinski və bir çox başqa xanəndələrin səsi qrammofon valına yazılmışdır. Bütün bu xanəndələri əksər hallarda tarda Qurban Primov, kamançada Saşa Oqanezaşvili müşayiət etmişlər. Həmin qrammofon valları müxtəlif arxivlərdə: Azərbaycan Dövlət Səs Yazıları Arxivində, Azərbaycan Dövlət Musiqi Mədəniyyəti Muzeyinin fondlarında və digər arxivlərdə qorunub saxlanılır.
Bu vallarda xanəndələrin oxuduqları “Rast”, “Rəhab”, “Bayatı-Şiraz”, “Dügah”, “Mirzə Hüseyn Segahı”, “Mahur”, “Qatar”, “Bayatı Kürd”, “Bayatı-Qacar”, “Manəndi-müxalif”, “Dəşti”, “Vilayəti”, “Kürdi-Şahnaz”, “Sarənc”, “Zabul”, “Əşiran”, “Çoban bayatısı” muğamları, “Mənsuriyyə”, “Qarabağ şikəstəsi”, “Arazbarı”, “Səmayi-Şəms”, “Heyratı”, “Osmanı”, “Heyratı-Kabili”, “Şikəstə”, “Heyratı”, “Ovşarı” zərbi muğamları, çox sayda təsniflər və lirik xalq mahnıları öz əksini tapmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, sonrakı illərdə qrammofon vallarının buraxılışı daha geniş vüsət almışdır. Xüsusilə “Melodiya” firmasında böyük miqdarda səsyazıları meydana gəlmiş, muğam ifaçılarının valları kütləvi tirajla buraxılmışdır. Bu ənənə bu gün də davam etdirilir. Belə ki, muğam ifaçılarının çıxışları müasir texniki vasitələrlə audio, video kassetlərə yazılır, İnternet səhifələrinə daxil edilir. Bütün bunlar muğam ifaçılarının auditoriyasını genişləndirir, dünya xalqları arasında Azərbaycan muğam sənətinin pərəstişkarlarının sayını artırır.
Əlamətdardır ki, XX əsrdə meydana gəlmiş səsyazılarının əksəriyyəti Heydər Əliyev Fondu tərəfindən yaradılmış “Muğam ensiklopediyası”nda öz əksini tapmışdır, bu da muğamın inkişafı və dünyada təbliği baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. “Muğam ensiklopediyası”na daxil edilmiş beş CD albom - I.Qarabağ xanəndələri; II.Muğam dəstgahları; III.Gənc xanəndələr; IV.Ustad xanəndələr-I (kişi xanəndələr); V.Ustad xanəndələr-II (qadın xanəndələr) muğam sənətinin XX əsr boyu tarixi inkişaf yolunu izləməyə imkan verir.
Azərbaycan musiqi elminin əsas vəzifələrindən biri də muğamların nota salınması və tədqiqindən ibarətdir. Muğamların nota salınması məsələsi bir çox musiqi alimlərinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Elmi ədəbiyyatdan məlumdur ki, musiqinin fiksasiya vasitələri sahəsində Şərq aləmində axtarışlara qədim dövrdən başlanmışdır. Musiqişünas Zemfira Səfərova XIII əsrdə görkəmli azərbaycanlı alim Səfiəddin Urməvinin əbcəd hərfləri əsasında not yazı sistemini icad etdiyi haqqında məlumat vermiş və göstərmişdir ki, həmin not yazı sistemindən sonrakı dövrlərdə Səfiəddin Urməvinin tələbələri və davamçıları da istifadə etmişlər [2].
XX əsdə muğamların Avropa not sistemi ilə yazılması prosesi genişlənmişdir ki, bu da onların öyrənilməsi üçün vacib bir mərhələnin başlanğıcını qoymuşdur. Bu dövrdə müxtəlif ölkələrdə muğamın not yazıları həyata keçirilmişdir.
Azərbaycan muğamlarının nota köçürülməsi işi 1920-ci illərin sonlarından geniş vüsət alaraq, tədricən sistemli şəkil kəsb edir. Xüsusilə Azərbaycan bəstəkarlarının bu sahədəki fəaliyyəti və onlar tərəfindən muğam ustadlarının ifaçılıq təfsirində muğamların not yazıları əlamətdardır. Bu baxımdan görkəmli muğam ifaçılarının ifaçılıq ənənələrini özündə əks etdirən və yaşadan muğam dəstgahlarının instrumental və vokal-instrumental şəkildə not yazıları etnomusiqişünaslığı zənginləşdirən qiymətli mənbələrdir.
Azərbaycanda ilk dəfə muğamın nota köçürülməsi işi ilə Müslüm Maqomayev məşğul olmuş, 1928-ci ildə Qurban Primovun ifasından «Rast» muğamını nota salmışdır (əlyazma). Həmçinin, Niyazi irsinin tədqiqatçıları tərəfindən onun «Rast» və «Şur» dəstgahlarının vokal-instrumental şəkildə Cabbar Qaryağdı oğlunun ifasından nota yazıldığı faktı göstərilir ki, bunlar da bəstəkar üçün, bir növ, yaradıcılıq laboratoriyası olmuşdur.
Muğamların 1936-cı ildə nəşr olunmuş ilk not yazıları – Tofiq Quliyevin «Rast» «Zabul», Zakir Bağırovun «Dügah» muğam dəstgahları tarzən Mənsur Mənsurovun ifasından nota yazılmışdır və L.Rudolfun fortepiano üçün işləməsində verilmişdir. Bülbülün təşəbbüsü ilə həyata keçirilmiş bu nəşrlər milli musiqişünaslığın inkişafında irəliyə doğru mühüm addım idi.
Həmin illərdə həmçinin bir sıra bəstəkarlar - Qara Qarayev Qurban Primovun ifasından «Şur» muğamını, Fikrət Əmirov Bilal Yahyadən «Rast», «Segah», «Şur» muğamlarından bəzi şöbələri, Tofiq Quliyev Zülfü Adıgözəlovun ifasında «Rast» muğamını və digər nümunələri nota yazmışlar. Onu da qeyd etməlyik ki, T.Quliyevin yazdığı «Rast» vokal-instrumental şəkildə muğamın ilk not yazısıdır. Q.Qarayevin və T.Quliyevin not yazılarından bəzi parçalar rus musiqişünası V.Belyayevin tədqiqatlarında öz əksini tapmışdır [3].
Muğamların nota yazılması işinin yeni mərhələsi 1950-1970-ci illərə təsadüf edir. Bu illərdə bəstəkar Nəriman Məmmədovun muğamları nota yazıb nəşr etdirməsi diqqətəlayiqdir. Bunlar: “Çahargah” və “Hümayun” (Bakı, 1962), “Bayatı-Şiraz” və “Şur” (Moskva, 1962), “Rast” və “Şahnaz” (Bakı, 1963), “Segah-Zabul” və “Rəhab” (Bakı, 1965) instrumental şəkildə, “Çahargah” (Moskva, 1970), “Rast” (Moskva, 1978) vokal-instrumental şəkildə not yazılarıdır. İnstrumental muğamlar görkəmli tarzən Əhməd Bakıxanovun ifasından yazılmışdır. Vokal-instrumental muğamlar isə tarzən Bəhram Mansurovun, xanəndə Hacıbaba Hüseynovun ifasından nota yazılmışdır, təsnif və rənglərin nota salınmasında tarzən Həbib Bayramovun, xanəndələr Yaqub Məmmədov, İslam Rzayev və Əlibaba Məmmədovun ifaçılıq təfsirinə də müraciət edilmişdir.
Son dövrə aid muğamların not yazıları sırasında Arif Əsədullayevin tarzən Elxan Müzəffərovun ifasından yazdığı “Bayatı-Şiraz” və “Hümayun” (2002), “Rast” və “Çahargah” (2004), “Şur”, “Şüştər” və “Zabul Segah” (2005) instrumental muğamlarının not nəşrləri xüsusi yer tutur. Tarzən-pedaqoq Əkrəm Məmmədlinin 2010-cu ildə çap olunmuş “Azərbaycan muğamları” adlı not nəşrində isə ustad tarzən Kamil Əhmədovun ifaçılıq üslubuna uyğun olan “Rast”, “Bayatı-Qacar”, “Mahur-hindi”, “Orta Mahur”, “Zabul-Segah”, “Xaric Segah”, “Şur”, “Bayatı-Şiraz”, “Çahargah”, “Hümayun”, “Şüştər”, “Şahnaz”, “Rəhab”, “Bayatı-kürd” instrumental muğamlarının not yazıları öz əksini tapmışdır. Bütün bu not yazıları muğam tədrisi üçün zəruri amilə çevrilmişdir.
Azərbaycan muğamlarının nota yazılmasının və nəşrinin elmi əhəmiyyəti böyükdür. Muğamın hər ifası canlı bir yaradıcılıq prosesidir və hətta eyni bir muğamatçının müxtəlif vaxtlara aid ifası bir-birindən fərqlənir. Muğamların müxtəlif ifaçılıq versiyalarında nota yazılması muğam ustadlarının ifaçılıq ənənələrinin qorunub saxlanılması və bərpası deməkdir. Eyni zamanda, not yazıları muğamların tarixi cəhətdən öyrənilməsində və Azərbaycanın şifahi ənənəyə əsaslanan professional musiqisinin tədqiqində böyük əhəmiyyətə malikdir.
Beləliklə, muğamların səsyazıları və not yazıları irsinin öyrənilməsi müxtəlif ifaçılıq variantlarını üzə çıxarmaqla yanaşı, onların hər biri üzərində təhlillər aparılması və müqayisə olunması muğamların inkişaf yollarının araşdırılmasına və muğam sənətində görkəmli xanəndələrin ifaçılıq ənənələrinin tədqiqinə istiqamət verir.
Ədəbiyyat
1. Zöhrabov R.F. Muğam. Bakı, Azərnəşr, 1991. 219 s.
2. Səfərova Z.Y. Azərbaycanın musiqi elmi. Bakı, Elm, 1998. 584 s.
3. Áåëÿåâ Â.M. Î ìóçûêàëüíîì ôîëüêëîðå è äðåâíåé ïèñüìåííîñòè. Ì.: Ñîâåòñêèé êîìïîçèòîð, 1971. 234 ñ.; Áåëÿåâ Â.M. Î÷åðêè ïî èñòîðèè ìóçûêè íàðîäîâ ÑÑÑÐ: â 2-õ âûï. Ì.: Ìóçãèç. Âûï. 2: 1963. 340 ñ.
Ñòðàíèöû
:
1
|
