Начальная страница журнала
 
Архив

 

Музыкальное образование


ХЯЙЙАМ МИРЗЯЗАДЯНИН “БУ, ГУМ АДАСЫНДА ОЛМУШДУР” (1962) КИНОФИЛМИНЯ ЙАЗДЫЬЫ МУСИГИСИНИН БЯДИИ СТРУКТУР ТЯЩЛИЛИ ВЯ ЦСЛУБ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

Автор: Айнур ЯЛИЙЕВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

       Хяййам Мирзязадянин дахилян зянэин, жидди мювзуларла ифадя олунан динляйижилярин йадында галан образлары йаратмаг кими парлаг, юзцнямяхсус истедады симфоник силсилясиндя юз ифадясини тапмышдыр. Бу, бястякарын кинофилмляриндян бириня йаздыьы чох эюзял бир мусиги иллцстрасийасыдыр. Сющбят, 1962-жи илдя ссенари мцяллифи Имран Гасымов вя реъиссор Теййуб Ахундов тяряфиндян чякилмиш “Бу, Гум адасында олмушдур” бядии сянядли филминдя, 1961-жи ил нойабрын 29-да Гум адасында баш вермиш гяфил йаньында дяниз нефтчиляринин вя йаньынсюндцрянляринин бу мцбаризядя эюстярдикляри фядакарлыьындан эедир. Гейд етмяк лазымдыр ки, мусигинин характери она мцстягил ири щяжмли инструментал ясяр кими йашамаг щаггы вермишдир. Сцита “Пролог”ла (№1) башланыр. Бу пйес кифайят гядяр нязяря чарпан ашаьы тембрляр щесабына дярин мяналы, бир гядяр жидди характер дашыйыр. Форма етибары иля цч щиссяли гурулуша йахындыр. Ону щямчинин садя вя мцряккяб цч щиссяли форма арасында кечижи бир форма кими дя мцяййян етмяк олар. Кянар щиссялярдя биринжи мювзу, орта щиссядя ися икинжи мювзу юз инкишафыны тапыр. Мювзу жидди, гятиййятли характер дашыйыр. Шур мягамына ясасланыр. Орта щиссядя йалныз бир дяфя сяслянян йени бир мювзу верилир. Мювзуйа хас олан эениш ифадялилик вя сяслянмянин давамлылыьы онун парлаглыьыны вя габарыглыьыны тямин едир. Гейд етмяк лазымдыр ки, мювзу ашаьы реэистрлярдя сяслянян октава унисонлары иля ифадя олунур. Цчцнжц щиссядя биринжи мювзунун реприза шяклиндя ифадяси нязяря чарпыр. Бурада мювзу йени кейфиййят алыр. Пйес биринжи мювзунун интонасийаларынын сясляндийи кичик кода иля тамамланыр.

        Мусигинин интонасийа гурулушундан данышаркян хцсусиля онун мцряккяблийини, кяскин сяслянян интервалларла зянэин олмасыны гейд етмяк лазымдыр. Бунунла йанашы бястякарын чохясрлилк мили яняняляря ясасландыьы айдын шякилдя юзцнц бцрузя верир. Беля ки, биринжи мювзунун мелодийасында Шур мягамынын интонасийалары ешидилир. Ладын дюрдцнжц пярдясиня (до сясиня) жязб олунан ре-бемол сяси мювзуйа хцсуси бир рянэ верир. Бцтцн бунлар бир даща Х.Мирзязадянин юз дащи мцяллиминин, йарадыжылыьында милли бястякарлыг мяктябинин мцасир интонасийа гурулушунун формалашдыьы Г.Гарайевин яняняляринин давамчысы олдуьуну сцбут едир. “Лейли вя Мяжнун” симфоник поемасынын ясас мювзусуну йада салаг. Бурада да аналоъи интервал диггяти жялб едир. (“локрик квинта” дейилян бу интервал Г.Гарайевин мцяллими Д.Шостаковичин йарадыжылыьы цчцн сяжиййявидир). Ейни интервала икинжи мювзунун орта бюлцмцндя дя раст эялирик. Пйесин тоналлыьыны ре минор кими мцяййян етмяк олар. Бурада щямчинин алтерасийа олунан пярдяляря дя раст эялмяк олар. Гейд олунан лйа-бемол нотундан ялавя бурада сол бемол ноту да диггят чякир. Нюмрянин консонанс вя кяскин диссонанс интервалларын бир арайа эялдийи щармоник дили дя мцряккяблийиля фярглянир. Х.Мирзязадянин диэяр ясярляриндя дя раст эялинян бу цслуб образын мцхтялиф жящятлярини ифадя етмяйя, онун ящвал-рущиййясинин мцхтялиф чаларларыны рянэарянэ шякилдя тягдим етмяйя имкан верир. Гейд етмяк лазымдыр ки, мцяллиф бязи мягамларда бу вя йа диэяр интонасийа сяслянмялярини хцсусиля вурьулайыр вя бунунла да динляйижилярин диггятини онлара жялб едир. Беля ки, “Пролог”а лейтщармонийа ролуну э-б-д-фис (бюйцк минор септаккорду) вертикал комплекси ойнайыр.

        Х.Мирзязадя оркестрин шярщиня дя йарадыжы шякилдя йанашыр. “Пролог”да оркестр мцхтялиф функсийалара малик олур. Беля ки, симли вя тахта няфясли алятляр групу биринжи щиссядян биринжи мювзуну тягдим едир. Материалын мцхтялиф тягдиматларында бу групларын тяркиби вя кейфиййяти мцяййян дяйишиклийя уьрайыр. Репризада мювзунун трансформасийа олунмуш вариантыны ясасян мис няфясли алятляр сясляндирир (валторналар вя трамбонлар). Орта щиссянин мювзусуну ися бястякар бям тембрли алятляря (бас-кларнет, фагот, труба, виолончел вя контрабаслар) щяваля едир. Бурада щармоник комплексляри ижра едян алятлярин (аьаж вя мис няфясли алятляр апарыжы рола маликдир) дцзэцн системляшдирилмяси дя бюйцк ящямиййят кясб едир. Нюмрядя бязи зярб алятляри васитясиля мейдана чыхан фон хятти дя вардыр. Нящайят, кулминасийа анларында мцяллиф там тяркибли оркестрдян истифадя едир (репризанын яввяли вя тамамлайыжы кода).

        Нюмрянин нювбяти оркестр сцитасы - Мено моссо (ре-минор, 4\4) лирик щиссляри тяряннцм едян тясирли бир образдыр. Бурада инсанын сямимиййяти вя истиликля долу олан дахили алями тяряннцм едилир. Формасына эюря нюмря компактдыр. Ващид гурулушлу период мцяййян дяйишикликлярля сяслянир, ону щяжмжя йыьжам тамамлайыжы мювзу явяз едир. Мювзу ре-минор тоналлыьындадыр. Мелодийа ифадялилийи, кичик мелодик дальаларын зянэинлийи, тонал секвенсийа елементляринин истифадясиля сечилир. Нюмрянин мювзусунун якс олундуьу периоддан данышаркян онун ачыг характеря малик олдуьуну гейд етмяк лазымдыр, беля ки, биринжи дяфя ре минорун доминантасында тамамланыр. Експрессив вя динамик жизэилярля зянэин олан тякрар сяслянмя там мцкяммял каденсийа иля тоника пярдясиндя битир.

        Оркестрин вя онун алятляринин тягдиматы мясялясиня эялдикдя ися бурада лейттембр принсипинин щюкм сцрдцйцнц гейд едя билярик. Буна ясасян нюмрянин мювзусуну фортепиано (мелодийа вя аккомпонемент), щямчинин, симли алятляр групу (щармоник фон вя мцшайият) якс етдирир. Галан алятляр ися йа нюмрянин апарыжы мелодик хяттини тякрарлайыр, йа да ифадяли сясалты вя сяс бирляшмяляри кими чыхыш едяряк щармоник комплекслярин даща да мязмунлу олмасына шяраит йарадыр. Биринжиляря биз флейталары, бязян ися кларнет вя валторналары, ЫЫ-ляря ися гобой, фагот, валторна вя трубалары мисал эюстяря билярик.

        Нюмря 3 (Аллегро, нон троппо) бир нечя сяжиййяви жизэиляр кясб едир. Бир тяряфдян гятиййятли чаьырышчы интонасийалар, диэяр тяряфдян ися кяскин сяслянян интервалларла долу олан, ирялийя доьру жан атан ифадяляр юз яксини тапыр.

        Бурада санки ейни бир образын ики мцхтялиф тяряфляринин - ирадяли Ы тяряфин вя щяйяжанлы, шцбщялярля долу олан тяряддцдлц ЫЫ тяряфин арасында диалог баш верир. Нюмря цмумиликдя реприз гурулушлу 3 щиссяли формадан ибарятдир. 5 ханяли Ы щиссядя мювзу тягдим олунур. Орта щисся инкишаф типли гурумдур. Бурада мювзунун юзц, щямчинин онун йухары сявиййядя сяслянмяси онун симасыны бир гядяр дяйишир (Ы октаванын до нотуну ЫЫ октаванын сол ноту явяз едир). Йухары истигамятя щярякят едян мелодик хятт ашаьыйа доьру эедян мелодийа иля явяз едилир. Инди ясас ролу кичик интерваллар, хцсусиля, кичик вя бюйцк секундалар ойнайыр. Мювзунун ЫЫ елементи мцяййян гядяр дяйишиклийя уьрайыр. Репризада (а темпо) башланьыж интонасийайа (ашаьыйа доьру бюйцк терсийа интервалына щярякят: до - лйа-бемол) сол нотуну якс етдирян йени интонасийа ялавя едилир.

        Нюмрянин лад-интонасийа вя щармоник гурулушундан данышаркян гейд етмялийик ки, бурада бязи мелодик дюнмяляриля Азярбайжан мусигисинин лад системиня йахын олан эенишлянмиш маъор-минор системи юзцнц бцрузя верир. Мювзу до-минор тоналлыьында сяслянир (гейд едяк ки, онун натурал терсийасы йарым тон зилляшяряк маъор терсийасы иля явяз олунур). Мювзунун бир гядяр дяйишиклийя уьрайан материалы иля ялагядар Щумайун вя Шцштяр мягамынын бязи интонасийаларыны ешитмяк мцмкцндцр. Щармоник гурулуш Ы вя ЫЫ нюмряйя хас олан хцсусиййятляри мцяййян гядяр цмумиляшдирир.

        Йухарыда дедикляримиздян мялум олур ки, мусиги тарихинин классик дюврцня, щямчинин, ян йени дюврцня хас олан сяс бирляшмяляринин яняняляри бурада юз яксини тапыр. Мювзунун дахили тяркибиндян чыхыш едяряк мцяллиф щяр бир елементи мцяййян алятляря щяваля едир. Биринжи елементи симлиляр, бас-кларнет, фагот вя контр-фагот ифа едир. ЫЫ елемент флейталара тапшырылыр - пикколо-флейта, гобой, инэилис сцмсцсц вя кларнет. Аьаж няфясли алятлярдян ибарят олан бу груп мювзунун биринжи елементини икинжи дяфя сясляндирир. Бу елементин репризалы тякрары илк вариантда сяслянир. Икинжи елемент бурадажа флейта, флейта-пикколо вя гобой васитясиля сясляндирилир. Гейд етмялийик ки, икинжи сяслянмя заманы мейдана чыхан вя щямчинин, репризада юз яксини тапан ики мцряккяб аккорддан ибарят олан ялавя олдугжа дольун сяслянир. Тамамлайыжы щиссядя ону бцтцн оркестр ифа едир. Беляликля, ясярдя мцхтялиф алятляр групунун ифадяли бойаларындан мящарятля истифадя едя билмяк габилиййяти юз яксини тапыр вя бу да динляйижинин гаршысында эениш тембр палитрасынын жанланмасына сябяб олур. Дюрдцнжц нюмря (Маестозо) щяжмжя чох кичик олмасына бахмайараг, йцксяк лириканы дяринликляриня гядяр ифадяли шякилдя якс етдиря билян интермессодан ибарятдир. Бурада ващид гурулушлу период формасы тягдим олунмушдур.

        Секвенсийа елементляриндян эениш истифадя, алтерасийа олунмуш пиллялярин иштиракы, “далгавари” мелодик щярякят цмумиликдя мелодиканын парлаг динамик еффектлярля зянэинляшмясиня сябяб олур. Беля бир миниатцр гурулушун тяркибиндя мцяллиф мотив ишлямяляриндян, интонасийа вя ритмик вариасийалардан истифадя едир.

        Нюмрянин мювзусунун тоналлыьы сон дяряжя рянэарянэ шякилдя тягдим олунмушдур. Бу эенишлянмиш до-маъор тоналлыьыдыр. Материалын инкишафы заманы Х.Мирзязадя лйа-бемол маъор, ми-бемол маъор вя сол маъор тоналлыгларындан истифадя едир. Онлар кулминасийагабаьы епизодда вя тониканын ифадялилийини даща да артырмаг цчцн тамамлайыжы ханялярдя сяслянир. Мювзунун мелодийасыны бястякар биринжи вя икинжи скрипкалара, щямчинин, кларнетляря щяваля едир (ян сонда бу алятляря гобой да ялавя олунур). Беля тембр рянэарянэлийи материалын мелодик эенишлийини, онун дярин лирик щисслярля зянэин олан мащиййятини эюстяря билир. Симли алятлярин галан щиссяси ися (алтлар, виолончелляр, контрабаслар), щямчинин фаготлар вя валторналар ифадяли щармоник фона гуллуг едир.

        5-жи нюмря (“Щяйяжан”, Аллегро нон троппо) кулминасийанын ян йцксяк нюгтясиня гядяр инкишаф едян щяйяжан образыны якс етдирир. Нюмря кичик ики ханяли эиришля башланыр. Терсийасы щачаландыьы цчцн нюмрянин мелодийасы до маъор-минор кими гябул олунур.

        Бундан башга бурада верилмиш тоналлыьын щачаланмыш квинтасы да юзцнц эюстярир (сол - сол-бемол). Гейд етмяк лазымдир ки, мювзунун материалынын тягдим олунмасы просесиндя фортепиано вя ксилафонун ифасында октава чярчивясиндя икиляшян бюйцк вя кичик секунда сяслянмяляриндян ибарят олан ифадяли сясалты мелодик хятт ялавя олунур. Беля бир цслуб образын симасыны даща да ишигландырыр вя нюмрянин ифадялилийини артырыр. Мювзуну илк дяфя ( кичик октаванын си-бемол сявиййясиндя) Ы валторна сясляндирир.

        Икинжи вариасийа икинжи ханядян 2 рягями иля башлайыр. Бурада артыг мювзу цчцнжц дяфя сясляндирилир. Бундан башга мцяллиф валторнанын бир жцтц иля унисон сяслянян икинжи жцт валторналары да сяслянмяйя жялб едир.Труба щямчинин икинжи вя дюрдцнжц валторналарын хяттини (ашаьы сяс) бюйцк септима мясафясиндя тякрар едир.

        Беляликля, икинжи вариасийада (мювзунун цчцнжц сяслянмяси) гейри-сабит вя кяскин сяслянмя юзцнц йени гцввя иля вя даща тязадлы шякилдя эюстярир. Эириш материалыны ися флейта вя 2-жи скрипкалар тякрарламаьа башлайыр. Гейд едяк ки, бу цсул 3 рягямиля ишаря олунан (нюмрянин мювзусунун дюрдцнжц - сонунжу сяслянмяси) нювбяти вариасийада да юзцнц эюстярир. Бурада интонасийа вя ритмик дяйишиклик айдын щисс олунур. Яэяр мювзунун дюрдцнжц сяслянмясинин яввялиня щармоник жящятдян нязяр йетирсяк, си-бемол - ми-бемол - ми - сол сясляри ямяля эялмиш олдуьунун шащиди оларыг. Бурада дюнмяси щачаланмыш октава олан щачаланмыш прима итервалы айдын шякилдя щисс олунур ки, бу да Азярбайжан мягамлары цчцн сяжиййяви олан жящятдир. Бунунла бярабяр бястякарын милли мянбяляря ясасландыьы айдын мцшащидя олунур. Бу жящят Х.Мирзязадянин шифащи яняняли Азярбайжан профессионал мусиги мягамларынын сяс сырасы цчцн сон дяряжя характерик олан щачаланмыш октава интервалына мцражиятиндя тязащцр олунур.

        Нювбяти нюмря (6. Пио моссо) ятраф алямин тябии щадисяляри иля ялагядар щяйяжан вя наращатлыьын фонунда йаранан дярин фялсяфи дцшцнжяляри нцмайиш етдирир. Бу жящят эениш мелодиклийи иля сечилян мювзунун хцсуси тягдиматы иля вурьуланыр. Нюмрянин бцтцн мусиги материалы илк ханядян сон ханяйя гядяр бир няфясдя “дальа” шяклиндя сяслянир. Нюмря гурулуш етибариля вариасийалы вя садя 3 щиссяли форманын яламятлярини юзцндя жямляшдирир. Мювзунун материалы эенишлянмиш вариантлы -тякрар гурулушлу период хцсусиййятлярини жямляшдирир. Онун эенишлянмяси Икинжи жцмлянин гурулмаларындан биринин тякрар олунмасыны дахил едян инкишафын “ялавя дальасынын” щесабына - икинжи жцмлядя баш верир. Бцтювлцкдя нюмря онунла яламятдардыр ки, бурада мцяллиф ясас материалын шярщиндя монотембр принсипиндян истифадя етмишдир. Мювзунун мелодийасыны (бцтцн сяслянмя бойу 3 интервалы) орта щиссядя флейталар ялавя олунмагла гобойлар вя кларнетляр тягдим едир. Орта щиссядя флейталар да онлара гошулур.

        Нюмря ясасыны ре тону тяшкил едян кичик маъор септаккорду иля тамамланыр. Бурада образын вя ону ящатя едян мцщитин ачылмасында иштирак едян консонанс вя диссонанс комплексляр (мелодик вя щармоник) сых шякилдя бирляшир. Тамамлайыжы нюмря - (Финал) дцнйайа никбин бахышла сяжиййялянир. Нюмрянин мелодийасы бир гядяр сирли вя щяйяжанлыдыр. Лакин инсанын хошбяхт эяляжяйи цчцн бцтцн йоллар ачыгдыр. Бурада зянэин енеръи, ишыг сачан щяйат ешгиля долу образ якс олунур. Мювзу рянэарянэ, чохсащяли вя релйефли шякилдя, ейни заманда, дягиг вя компакт формада тягдим олунур. Форма етибариля садя ики щиссялидир. Икинжи щисся биринжи щиссянин материалынын тембр вя фактура бахымындан дяйишилмиш вариантыдыр. Бу материал тякрар гурулуша малик олмайан ики жцмляли периоддан ибарятдир (8+8). Мювзунун мелодийасы жанлы вя щярякятлидир, чаьырышчы характеря маликдир. Икинжи щиссядя щаким тоналлыг до маъордур.

        Тембр палитрасы йени жизэиляр кясб едир. Мелодийаны ( ики ханядян ибарят баьлайыжы кечиддян сонра) соло фортепиано ифа едир. Икинжи жцмлядя фортепианойа флейта аляти дя гошулур, даща сонра ися флейта-пикколо ялавя едилир. Гейд етмяк лазымдыр ки, йухарыда щаггында данышдыьымыз валторналарын ифасында сяслянян хорал бурада сахланылыр. Фактуранын зянэинляшмяси мягсядиля кларнет вя фаготларын, даща сонра ися гобой вя трубаларын ифасында аккордлардан ибарят хяттляр ялавя олунур. Симлиляр групу йухарыда адлары чякилян алятлярин щесабына зянэинляшмиш щармоник фон йарадыр. Гейд едяк ки, беля бир груп бцтцн нюмря бойу тембр остинатосу кими сяслянир. Щармоник гурулуш дягиг тяйин олунмуш до маъор тоналлыьына садиг галараг рянэарянэлийи вя парлаглыьы иля сечилир. Бурада бястякар тябиятиня эюря диатоник олан терсийа гурулушлу аккордлара мейл едир. Нюмря бюйцк тцкянмяз щяйат ешгиля долу олан, парлаг гялябядян хябяр верян до маъорун тоника цчсяслийи иля тамамланыр. Ясярин кодасы маъор цчсяслийинин 8 ханя ярзиндя сяслянмясиндян ибарятдир.

        Беляликля, Х.Мирзязадя динляйижиляря мязмунжа зянэин олан сящняляр вя образлар тягдим едя билмишдир. Онлары тясвир етмяйя кюмяк едян амилляр мцхтялиф дювр, яняня вя истигамятлярин дцнйа мусиги сянятиндя интонасийа фондунун эениш панорамыны тяшкил едир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Б. Йазычы, 1985

2. Казымзадя А. Азярбайжан киносу. Филмлярин изащлы каталогу, 2003 Ы жилд

3. Мазель Л. Строение музыкальных произведений. – М., 1979

4. Скребков С. Анализ музыкальных произведений. – М., 1958


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы