Начальная страница журнала
 
Архив

 

Музыкальное образование


“МИРЗЯ ЩЦСЕЙН СЕЭАЩЫ”НЫН ТЯЩЛИЛИ

Автор: Бяйимханым ВЯЛИЙЕВА                  Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

       Йедди ясас муьамдан цчцнжцсц сайылан “Сеэащ” Йахын вя Орта Шяргдя юзцня эениш мейдан тапмышдыр. Башга халгларда “Сеэащ” муьамы бир кюкдя, бир варантда ифа олунур. Иранда бир вариантда ифа олунан “Сеэащ” муьамы вокал ифада 10 шюбядян, инструментал ифада ися 40 эушядян ибарят ифа олунур. Азярбайжанда “Сеэащ” бир нечя вариантда вя мцхтялиф кюклярдя ифа олунур. Азярбайжан “Сеэащ”ынын “Забул сеэащ” (“Сеэащ забул”), “Орта сеэащ” (Малыбяйли Щямид “Орта сеэащ”ын ян мяшщур ифачыларындан олмушдур. О, “Орта сеэащ”ы ифа едян заман тарын сары симляриндя “Манянди-Мцхалиф” цзяриндя бир гядяр эязишдикдян сонра “Йяди-Щасар” шюбясиня кечярмиш, орада еля узун няфясляр, инжя эушяляр вурармыш ки, динляйижиляр она щейранлыгла гулаг асармышлар. Малыбяйли Щямид “Манянди-Мцхалиф”дян “Йяди-Щасар”а кечмякля “Сеэащ” муьамына йенилик эятирмишдир ки, буна да “Щямид сеэащ”ы дейирляр), “Хариж сеэащ”, (“Йетим сеэащ”), “Мирзя Щцсейн сеэащы”, “Щяшим сеэащ” кими мцхтялиф нювляри вардыр.

        Бу сеэащлар арасындакы ясас фярг мцхтялиф кюклярдя ифа олунмасыдыр. Мясялян, “Забул сеэащ” кичик октавадакы “ми” майяли, “Мирзя Щцсейн сеэащы” биринжи октавадакы “лйа” майяли, “Хариж сеэащ” кичик октавадакы “си” майяли, “Орта сеэащ” биринжи октавадакы “ми” майяли, “Щяшим сеэащ”ы биринжи октавадакы “сол” майяли, “Йалхын сеэащ” биринжи октавадакы “ре” майяли тоналлыгда чалыныб, охунур.

        Йухарыда гейд етдийимиз кими Азярбайжанда сеэащын мцхтялиф вариантлары ифа олунур. Халг тяряфиндян севиляряк динлянилян муьамлардан бири дя “Мирзя Щцсейн” сеэащыдыр. ХВЫЫЫ ясрин яввялляриндя йашайыб йаратмыш Мирзя Щцсейн адлы ханяндя тяряфиндян илк дяфя ифа олунан бу сеэащ эюркямли сяняткар Хан Шушинскинин репертуарында хцсуси йер тутмагла йанашы мящз онун тяряфиндян илк классик формада илляр сонра дястэащ формасында охунулмушдур. Мусигишцнаслыьа даир ядябиййатларда верилян мялуматлара эюря Хан Шушинскийя гядяр устад ханяндяляр “Мирзя Щцсейн” сеэащыны ифа едяркян “Манянди-Мцхалиф” шюбясини охумамышлар. Хан Шушински ися муьамын яввялиня бу шюбяни артырмыш, нятижядя “Мирзя Щцсейн” тоналлыьында лад дяйишкянлийи йаранмышдыр. Бу ися ханяндядян хцсуси мящарят тяляб едир. Щал-щазырда Хан Шушинскинин дяйишиклийиндян сонра “Манянди-Мцхалиф” охуйаркян ханяндя биринжи “дайанажагда” дюрд мисра, икинжи “дайанажагда” ики мисра охуйуб “фа” тоналлыьынын о дягигя биринжи октаванын “лйа” тоналлыьына сясини рам етмялидир. Дяйишикликляр нятижясиндя “Мирзя щцсейн” бир дястэащ олараг даща ряван, даща дольун характер алмыш вя ханяндя “Манянди мцхалиф”и “Бярдашт” кими “Мирзя щцсейн”ин мцгяддимясиндя ифа едирляр.

        Тякжя “Манянди-Мцхалиф” шюбясини муьама ялавя етмякля кифайятлянмяйян устад сяняткар дюврцнцн диэяр эюркямли ханяндяляриндян фяргли олараг “Мирзя Щцсейн сеэащы”ны охуйаркян “Зил сеэащ” шюбясиндян сонра “Шикястейи-фарс” шюбясини ифа етмишдир. Щяр ики йенилик динляйижиляр вя мусиги билижиляри тяряфиндян мцсбят гаршыланмыш, бу эцня кими “Миря Щцсейн сеэащы”нын щям тядрисиндя, щям консерт ифасында “Манянди-Мцхалиф” ясас шюбя кими ифа олунур. Ейни заманда “Шикястейи-фарс” шюбяси дя тядрис програмларында нязярдя тутулур. Лакин, консерт ифасы заманы яксяриййят заманларда “Шикястейи-фарс” йериня онун “Мцбярригя” эушяси ифа олунур. Бу щалын баш вермяси дястэащын цмуми мязмуну вя формасына хялял эятирмир. Мящз Хан Шушинскинин ифасыны диэяр ифалардан фяргляндирян динляйижийя даща чох севдирян онун йухарыда гейд етдийимиз йениликлярля юз ифасыны зянэинляшдирмясидир.

        “Мирзя Щцсейн сеэащы” мязмун бахымындан бир-бириндян мараглы вя мелодик чаларлара малик олан мусиги нюмряляринин мяжмусиндан ибарятдир. О, динляйижини лирик емосионал ящвал-рущиййяйя кюкляйир, инсанда кядяр вя нисэил щисси йарадыр. Мящз буна эюря дя дястэащын охунмасы ханяндядян сон дяряжя сясинин тембр эюзяллийиндян башга мялащятлилик тяляб едир. Ыфачынын сясиндя щяйатилик вя техники жящятляр эцжлц олмалыдыр ки, о, инжя халлар, йаныглы няфясляр, ширин хырдалыглар етмяйи бажара билсин. Тясадцфи дейилдир ки, эюркямли мусигишцнас Фирудин Шушински “Мусигишцнасын дцшцнжяляри” китабында гейд едир ки, “сеэащ охуйан ханяндядя сяс эюзяллийиндян башга фитри истедад да олмалыдыр” [4]

        “Мирзя Щцсейн сеэащы” “ми” майели орта сеэащдан бир кварта йухары “лйа” майели сеэащдыр.

        Щал-щазырда консерт програмларында, ел шянликляриндя, тядрис просесиндя “Мирзя щцсейн” ашаьыдакы шюбялярля ифа олунур:

        1. Манянди-Мцхалиф

        2. Майя сеэащ

        3. Зил сеэащ

        4. Шикястейи-фарс

        5. Мцбярригя

        6. Сеэаща айаг

        Манянди-мцхалиф фарсжадан дилимизя тяржцмядя “Манянд” кими, бянзяр, охшар демякдир, мянасы мцхалифя бянзяр кими тяржцмя олунур. “Мирзя Щцсейн сеэащы” мящз “Манянди-мцхалиф”дян башлайыб вя сонра ясл “Сеэащ”а кечир. Беля бир щалда “Манянди-мцхалиф” шюбяси дястэащын бир нюв мцгяддимя-бярдашт мащиййятини кясб етмиш олур.

        Ону да хатырладаг ки, бу йарадыжылыг ишини илк дяфя эюркямли муьам устады Хан Шушински шяхси тяшяббцсц иля щяйата кечирмишдир.

        “Бярдашт”дан сонра “Майя сеэащ” шюбяси ардыжыллашыр. О, дястэащын сцтуну сайылыр. Арамлы мелодик щярякят бу шюбя цчцн чох сяжиййявидир.

        “Зил Сеэащ” ися “Майя сеэащ”ын бир октава йухары зил реэистря кючцрцлмясидир. Лакин “Зил Сеэащ” цчцн мящз вариантлы шякилдя тякрар сяжиййявидир. Бу шюбядя ян ясасы одур ки, ханяндя мцряккяб тярзли вокал техникадан усталыгла истифадя етмялидир.

        13.47 дягигя давам едян лент йазысында башланьыжда халг чальы алятляри ансамблынын ифасында “Мирзя щцсейн” рянэи иля дястэаща эириш едилир. Даща сонра тарын мцшайяти иля бюйцк мараг доьуран “Манянди-мцхалиф” шюбяси чалыныр вя Хан Шушински Сямяд Вурьунун ашаьыдакы “Камсамол” поемасынын гящряманы олан ики накам севэилинин Жялал вя Щумайын севэи щекайясинин сонуну ифадя едян шеир парчасындан истифадя едир:

        Булудлар даьылыр узагда лай лай,

        Йеня юз йериндя йуварланыр ай.

        Фягят ня жялал вар ня дя ки щумай,

        Ня юмря ажыйыр, ня йаша дцнйа.

        Улдузлар щаванын баьрыны дялир

        Гайалы даьлардан думан йцксялир

        Хяйалым эежяни салама эялир

        Чапдырыр атыны бирбаша дцнйа.

        Йерляря бахырам бахчалы баьлы

        Эюйляря бахырам гапысы баьлы

        Каинат игтийар сирли сораглы

        язялдян йараныб тамаша дцнйа

       

       Бир дя бахырсанки ачылан солур бейти иля майяйя ениш едир.

        Майейи сеэащ щям ифачыдан, щям дя мцшайятчидян бюйцк усталыг, арамла тямкинли ифа тяляб едир. Хцсусян тарзян майя сеэащын ифасында сары симдя щязин эязишляря йер айырыр, диггятини кюк симлярин ащянэдар щармоник сяслянмясиня йюнялдир. Мцшайятя уйьун олараг устад сяняткарын сясиндяки щязинлик вя кюврякликля дцнйанын фани олмасыны, инсан юмрцнцн йалныз йахшы ямяллярля ябядилик газанмаьынын мцмкцнлцйцнц диля эятирир.

        Хан индики ифалардан фяргли олараг Манянди Мцхалифдян майяйя кечид етдикдян сонра чальыйа йер вермядян майяни бирняфяся ифа едиб майяйя айаг верир:

        Дцшцнян бир бейин бир торпаг олур.

        Бир йандан бошалыр бир йандан долур,

        Сиррини вермяйир сирдаша дцнйа.

        Язялдян белядир чцнки каинат,

        Жащан даимидир юмцр яманят.

        Ялдян яля кечир вяфасыз щяйат,

        Биз эялди эедярик сян йаша Дцнйа.

       

        Сонра ися мцшайятчиляр рянэля муьама давам едирляр. Рянэи чалыб битирдикдян сонра Хан юзц Зил сеэаща няфяссиз бир баша гязялля эириш едир.

        Зил сеэащ шюбясинин чальысы заманы жялд ифайа, алт-цст ян чох тярс мизраблара тяк-тяк истинад олунур. Тарзян мцшайятин ялванлыьы, рянэарянэлийи цчцн сяслярин тямиз сяслянмяси цчцн ардыжыл лал мизраблара хцсуси диггят йетирир.

        Устад сяняткарын вокал ифасы мцшайятля бир-бирини тамамлайыр. Бу шюбядя ханяндя Сямяд Вурьунун гязялиндян истифадя едир:

        Ей кюнцл мин намя йаз бир эцлцзарын ешгиня,

        Жан евиндя сейря чых бир лцтфцкарын ешгиня.

        Щансы ряссамын ялийя жанланыр дцнйа еви,

        Щяр чямян бир лаля ачмыш нювбащарын ешгиня.

        Инсаноьлу жан веряр пярваня тяк атяшляря,

        Дцз сюзцн дцз илгарын дцз етибарын ешгиня.

        Хан Зил сеэащы бу мисраларла ифа едиб чальыйа йол верир вя мцшайятчиляр йенидян рянэля муьамы давам етдирирляр. Ханын бу ифасында диггятими чякян вя хцсуси мараьыма сябяб олан нцанс ися Зил сеэащдан сонра адятян бизляр сеэащын цстцнц ифа едиб сонра Мцбярригя охуйуруг. “Мцбярригя” сюзц - “цзц дуваг иля ьртцлц гыз” мянасыны кясб едир. Лакин, Хан бу ифасы заманы там фяргли олараг Зил сеэащдан сонра Шикястейи-фарс охумасы олду.

        Ондан сонра сяслянян “Шикястейи-фарс” шюбяси орта реэистри юзцндя жямляшдирир. Ону да гейд едяк ки, “Шикястейи-фарс” бир нечя дястэащларда ишлянир. Лакин “Шикястейи-фарс”ын доьма йери билаваситя “Раст” вя “Сеэащ” муьам дястэащыдыр.

        Щеч дя тясадцфи дейил ки, Ц.Щажыбяйлинин йаздыьы “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” (Бакы, 1985) фундаментал китабында о, билаваситя сеэащ лад-мягамынын аралыг шюбясидир.

        “Мцбярригя”нин бир мянасы да чыл-чыраглы, “ишыглы” демякдир. Бу мяна бурада даща дцзэцн ифадя олунур, няинки “цзц дуваглы гыз”.

        “Шикястейи-фарс” шюбясиндян сонра “Мцбярригя” эушяси чалыныб-охунмалыдыр. Чцнки “Мцбярригя” бир нюв “Шикястейи-фарс”ын йекуну сайылыр. Мелодийа бахымындан ися о, щяр бир дястэащда ясас етибары иля ейни мелодийайа маликдир. Лакин онун истинад пярдяляри муьам дястэащынын кькцня уйьун олараг дяйишилир. Беля ки, “Мирзя Щцсейн сеэащы”нда “Шикястейи-фарс” билаваситя “ми” кюкцня истинадн чалыныб-охунур.

        О, рянэдян сонра сюзсцз няфясля “Шикястейи-фарс”а эириш едиб сонра ися:

        Инсаноьлу жан веряр пярваня тяк атяшляря

        Дцз сюзцн дцз илгарын дцз етибарын ешгиня

       

        -бейтини орада ифа едир йенидян рянэ чалыныр. Рянэдян сонра тар “Мцбярригя” шюбясиня кечид едир вя Хан сюзсцз няфясля “Мцбярригя”йя эириш едир:

        Вурьунун юз алями, юз гялби, юз илщамы вар,

        Мещри-цлфятдян йаранмыш бир дийарын ешгиня.

        Гязялин сон бейитини дя Мцбярригядя ифа едиб Мирзя Щцсейн муьамына айаг верир.

        Ону да гейд едяк ки, “Шикястейи-фарс” вя “Мцбярригя” шюбяляринин ифасында характер тамамиля дяйишир. Мцшайятчи алтдан-цстдян тярс тремоллу эцжлц мизрабларла арамсыз сяслянмяляр едир, ханяндянин ифасында ися зянэуляляр юзцнц парлаг шякилдя эюстярир вя муьама айаг верилир.

        Белликля Хан Шушинскинин ифасында “Мирзя щцсейн сеэащ”ы дястэащыны тящлил едяркян шащиди олдуг ки, “Мцбярригя” мящз “Шикястейи-фарс” шюбясинин зил тесситурасыны бир гядяр дя эенишляндирир. Бу шюбянин охунулмасында ханяндя зянэуляляр (фиоритурлар), боьазда “гайнатмалар” вя саир вокал техникасынын бязи мязиййятлярини нцмайиш етдирмялидир. Нящайят, дястэащян сон шюбяси олан “Сеэаща гайыдыш -кода” иля дястэащ битир. О, мящз арамлы мелодик щярякятля зилдян бямя, “Майя-сеэащ”а эялиб чатыр. Беляликля “Мирзя Щцсейн сеэащы” дястэащы аьыр сяжиййяви ритмдя, мцлайим тяранялярля тамамланыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Ахундов И. - Азярбайжан муьамлары. Б., 2015

2. Щажыбяйли Ц. - Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Б.,1985

3. Исмайылов М. - Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары. Б.,1985

4. Зющрабов Р. - Шифащи яняняли Азярбайжан профессионал мусигиси. Б., 1996


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы