Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


Ф.ЯМИРОВУН “СЕВИЛ” ОПЕРАСЫНДА ШИФАЩИ ЯНЯНЯЛИ МУСИГИ ЪАНРЛАРЫНДАН ИСТИФАДЯ ОЛУНМАСЫ ВЯ ЯСЯРИН МУСИГИ ЦСЛУБУНДА ТЯЗАЩЦРЛЯРИ

Автор: Ниэар ЩЯСЯНОВА                  Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

       Эюркямли Азярбайжан бястякары Ф.Ямировун йарадыжылыьында шифащи яняняли мусиги ъанрларындан истифадя хцсуси диггят тяляб едян бир мясялядир. Бястякарын ясярляриндя халг мусигисиндян вя муьамлардан мцхтялиф цсулларла истифадя олунмасы юзцнц эюстярир. Ф.Ямировун йарадыжылыьында щям айры-айрылыгда шифащи яняняли мусигинин ъанрларындан - халг мащны вя рягсляриндян, ашыг щаваларындан, тясниф вя рянэлярдян, муьам дястэащларындан вя зярби муьамлардан истифадя мясяляляриндян данышмаг олар, щям дя шифащи яняняли мусиги ъанрларынын лад, мелодик, ритмик, форма гурулушу принсипляриня мцражияти цмумиляшдирмяк олар.

        Ф.Ямировун ясярляриндя халг мащны ъанрларына мцражият олунмасы иля баьлы бир нечя нцмуняни гейд едя билярик. Мясялян, “Севил” операсында лайлай вя охшама кими халг мащны ъанрларындан истифадя олунмушдур.

        Халг арасында эениш йайылмыш лайлалар юзцнямяхсус мязмуну иля фярглянир. Лайлалар бешик башында аналарын хцсуси ритм вя ащянэля зцмзцмя етдийи няьмялярдир. Лайлаларда ананын кюрпяйя олан мящяббяти, онун ювлады иля баьлы арзу вя истякляри йцксяк поетик бир дилля тяряннцм едилир. Байатылара ясасланан бу мащныларын гурулушу чох садя, сюзляри айдын вя анлашыглыдыр. “Лайлай эюзцм, бябяйим, щяр арзум, щяр диляйим”..., “Балам, лайлай, а лайлай...” вя с. бу кими мисралар лайлалар цчцн характерикдир. Онлар щязин характерли, кичик диапазонлу речитатив гурулушлу мелодийа ясасында охунур.

        Лайлайы фяргляндирян ясас жящятлярдян бири онун ритмик ясасыдыр, беля ки, бу ъанр нцмуняляри цчцн бешийин йырьаланмасыны якс етдирян юзцнямяхсус метро-ритмик гурулуш характерикдир. Лайлайда поетик мязмун, мелодик вя ритмик хцсусиййятляр бирляшяряк, яняняви таныдыжы яламятя чеврилир.

        Севилин лайласы шифащи яняняли мусигинин бир ъанры олан лайлай хцсусиййятляриня ясасланыр. Буну щям поетик мятнин мязмунунда, щям дя мусигинин мелодик гурулушунда изляйя билярик. Лайлайын мятни халг шеири рущунда йазылмыш мисралардан ибарятдир: “Лайлай мяним Эцндцзцм, Сачларына эцл дцзцм”.... Бястякар бу сюзляря уйьун йаратдыьы мелодийада да лайлай ъанрына хас олан мелодик гурулуш хцсусиййятляриня ясасланмышдыр.

        Севилин лайласы садя, зяриф мусиги дилиня маликдир. Мелодийа речитатив-декламасийа тярзлидир. Яввялжя кичик диапазон щяжминдя щярякят едяряк, дайаг пилляси ятрафында доланыр. Даща сонра ися эетдикжя ачылараг, щярякят хяттини эенишляндирир. Мелодийанын инкишафында ладын истинад пилляляри ятрафындакы щярякят вя каданслар бюйцк рол ойнайыр. Севилин лайласынын оркестр мцшайияти дя диггятялайиг олуб, характер ъанр жизэилярини юзцндя якс етдирир.

        Ф.Ямировун “Севил” операсындан Атакишинин куплетляри охшама ъанрынын юзцнямяхсус хцсусиййятлярини тяжяссцм етдирир. Охшама вя назлама - Азярбайжан шифащи халг ядябиййатында ананын кюрпя ушаьы йухудан ойанаркян ону язизлямяк, назламаг мягсядиля охудуьу няьмяйя дейилир. Охшамалар поетик вя мусиги мязмуну иля фярглянир, онлар даща фяал ритмик щярякятли, мелодик бахымындан даща инкишафлыдыр, ойнаг характерли мусиги мязмунуна маликдир.

        Ф.Ямировун “Севил” операсындан Атакишинин куплетляриндя халг мусигисиня хас олан мятн вя мусиги мязмуну бястякар тяряфиндян ишлянмишдир. Атакишинин куплетляри охшама мязмунлу халг байатыларына ясасланыр. Охшамалар чох заман “Бу балама гурбан” мисрасы иля битир. Лакин мятнин мцяллифи тяряфиндян охшаманын сон мисрасы биринжи мисрайа чыхарылмышдыр ки, бу да онун мязмунунун гцввятлянмясиня сябяб олмушдур: “Ай сяня гурбан инякляр, бу балам ня вахт имякляр”... Атакишинин куплетляриндя бу кими халг мятнляри сахланылмагла, мцяллиф тяряфиндян ясярин мязмунуна уйьун ялавяляр едилмишдир: “Эцндцз балам ойнайар, бабасы она ял чалар”.

        Атакишинин куплетляриндя халг поетик-мусигили йарадыжылыьынын мящсулу олан охшамаларын мусиги мязмуну бястякар тяряфиндян вариантлы тякрарланмаларла ишлянилмишдир. Оркестр партийасынын мцшайияти ойнаг характерли метроритмик гурулуша ясасланыр вя Атакишинин куплетляриня шян ящвал-рущиййя ашылайыр. Бурада шифащи яняняли вокал мусиги ъанрынын операда аналоъи вокал мусиги нюмряляриндя тятбигиндян сющбят эедир. Бястякар лайлай вя охшамаларын ясас ъанр хцсусиййятлярини сахламагла, онлара уйьун олараг, Севилин лайласында - лайлай типли мелодийа йаратмыш, Атакишинин куплетляриндя ися ясил халг мащны мелодийасыны ишлямишдир.

        “Севил” операсында “Узундяря” рягс мелодийасындан мараглы сурятдя истифадя олунмушдур. Буну айдынлашдырмаг цчцн бцтювлцкдя щямин рягсин дахил едилдийи сящнянин мязмунуну излямяк мягсядяуйьун оларды.

        Щаггында данышдыьымыз сящня - Балашын евиндя Дилбярин вя достларынын гонаг эялмяси вя Севилин гонаглара тягдим олунмасы иля баьлыдыр. Бу сящнянин мусиги материалы валса ясасланыр. Валс - Авропада мейдана эялмиш вя бцтцн дцнйада эениш йайылмыш рягс олмагла, ХХ ясрин яввялляриндя кцбар жямиййятинин елитар мусиги зювгцнц охшайан бир ъанр иди. Ф.Ямиров мящз бу ъанрла кцбар жямиййятин цзвляри сайылан Дилбяри, Ябдцляли бяйи вя Мяммядяли бяйи, онларла бярабяр Балашы характеризя етмишдир.

        Бу тябягяйя гаршы гойулан икинжи тяряф - ясил Шярг цслубунун тямсилчиляри олан Севил, Атакиши вя башгаларыдыр ки, сящнядя Севилля Дилбярин гаршылашдырылмасы мящз мусиги мязмунунда эизли мяна вурьуларыны цзя чыхарыр. Валсын орта бюлмясиндя “Узундяря” халг рягсинин мелодийасынын дахил олунмасы буну айдын эюстярир. Дилбярин юзцндян разы ядалары вя Севилин чякинэян, цркяк давранышы мусиги васитясиля ифадя олунараг, валсла халг рягсинин тимсалында гаршы-гаршыйа гойулараг, симфоник мусиги иля жанландырылыр.

        Ф.Ямировун “Севил” операсында лирик халг мащны хцсусиййятляриндян дя истифадя олунмасыны гейд едя билярик. Бу бахымдан, бястякар халг мащныларынын мелодик гурулуш хцсусиййятляриня ясасланмышдыр. Мясялян, Балашын мащнысы, Балашын икинжи арийасы буна мисал ола биляр. Балашын мащнысы вя арийасы лирик характерли мусиги нцмуняляридир, лакин ящвал-рущиййясиня эюря фярглянир. Мащны Балашын Дилбяря мящяббят щисслярини якс етдирян севинж ящвал-рущиййясини ифадя едирся, арийада Севиля олан севэисинин пуч олмасындан пешманчылыг щиссляри кечирян Балашын кядяри юз яксини тапыр. Щяр ики нцмуня байаты-шираз ладына ясасланыр. Характерин йаранмасында мащнывари мелодийа иля мцшайиятин узлашдырылмасы бюйцк рол ойнайыр.

        “Севил” операсында шифащи яняняли мусигинин даща бир нечя ъанрларына мцражият олунмушдур. Бунлардан Увертцра-прологда Азанчынын партийасында дини охуманы, Ябдцляли вя Мяммядяли бяйин дуетиндя мейхананы эюстяря билярик.

        Увертцра-Прологун мусигиси муьам цслубунда бястялянмякля йанашы, юзцндя щямчинин Ф.Ямировун услубуна уйьун олан емосионал эярэинлийи вя инкишаф хцсусиййятлярини якс етдирир. Увертцра-пролог мязмунун ардыжыл ачыгланмасына йюнялмиш, эениш инкишафлы сящнядир. Биринжи бюлмядя халгын йашадыьы гаранлыг мцщит, дини фанатизмин тясвири, халгын изтираблары вя бундан гуртулмаг йоллары юз яксини тапыр. Бу бахымдан бу бюлмядя цч мювзунун ардыжыллашмасы юзцнц эюстярир: биринжиси - “халгын изтираблары” мювзусу, икинжиси - “халгын лейтмотиви”, цчцнжцсц - “азанчынын мювзусу”. Бу мювзулар ардыжыл олараг сяслянир, онларын мелодик вя лад ясасы бир-бириля ялагядар олуб, инкишаф мярщялялярини якс етдирир, санки мювзулар бири-диэяриндян йараныр.

        Биринжи мювзу (“халгын изтираблары” мювзусу) шцштяр ладына ясасланыр. Икинжи мювзуда мелодик щярякят (“халгын лейтмотиви”) инадла йцксялян истигамятли олуб, шур ладынын пилляляриня ясасланыр. Мелодийанын щятякяти муьам эязишмясини хатырладыр. Пунктир ритмли щярякятин ардыжыл давам етдирилмяси муьамда мелодик инкишафа хас олан жящятдир. Икисяслиликдя алт сясин остинат шякилдя сахланылмасы вя цст сясин йцксялян-енян щярякяти сясляр арасында интервалларын тядрижян эенишлянмяси вя сыхлашмасы иля мцшайият олунур. Бу кими щярякят хятти инструментал муьам ифачылыьы цчцн сяжиййявидир.

        Цчцнжц мювзу азанчынын охумасындан ибарятдир. Азанчынын мювзусу “Байаты-кцрд” муьамынын мелодийасына ясасланыр. Бястякар бурада дини ибадятлярдя охунан азан мелодийасыны сюзсцз, вокализ кими тятбиг етмишдир. Лакин бу охумадан йаранан тяяссцрат халг арасында азана чаьырыш айинини габарыг сурятдя тясвир едир. Мювзуларын беля бир ардыжыл кечиди муьамын гурулуш принсипляриндян бири кими юзцнц эюстярир. Увертцра-Прологун диэяр бюлмяляриндя дя бу жящят давам етдирилир. Бястякар мязмун бахымындан контрастлыг йарадылмасына наил олараг, мусигинин инкишаф хяттиндя ибадятя чаьыран Азан мелодийасындан сонра сяадяти уьрунда мцбаризя язмини ифадя едян халгын хоруну дахил етмишдир.

        “Севил” операсында бястякар муьамлара да мцражият етмиш, бязи щалларда муьам мелодийасындан истифадя етмякля йанашы, бязян дя муьамвари мелодийалар йаратмышдыр. Муьамын мелодийасындан истифадя олунмасынын ян габарыг нцмуняси кими Севилин арийасыны эюстяря билярик.

        Севилин арийасы щцмайун вя шцштяр муьамларынын “Майя” шюбяляринин мелодийасы ясасында гурулмушдур. Арийада бир муьамдан диэяриня модулйасийа ряван ардыжыл щярякятля щяйата кечирилир. Бу да муьам ифачылыьы тяжрцбясиндя бу ики муьамын бир-бириля ялагясиндян иряли эялир. Арийанын оркестр эиришиндя Севилин изтирабларыны якс етдирян лейтмотивдя “Щцмайун” муьамынын мелодийасындан истифадя олунмушдур. Севилин арийасынын вокал мелодийасы “Шцштяр” муьамынын “Майя” шюбясинин мелодийасына ясасланыр. Бурада бястякар муьамын мелодийасыны олдуьу кими сахлайараг, онун ритмик хцсусиййятлярини дяйишдирмиш, поетик мятня уйьунлашдырмышдыр.

        Арийанын икинжи бюлцмц онун кулминасийасыны тяшкил едир. Бурада мелодийа бир октава йухары шцштяр ладына истинад едир. Арийанын сонунжу щиссяси кулминасийадан сонра енмя просесини якс етдирир. Бурада мараглы лад дяйишикликляри юзцнц эюстярир. Мелодийада Севилин ариозосунун шур ладына ясасланан мювзусу, мцшайиятдя ися шцштяр ладында мелодик фразалар сяслянир. Мелодийада енмя заманы лад бойалары кими тязащцр едян байаты-шираз вя сеэащ йюнялмяляри юзцнц эюстярир, арийанын вокал мелодийасы шцштярдя битир. Сонда оркестрдя ися башланьыж щцмайун мювзусу якс-сяда кими сяслянир. Арийанын бу жцр тамамланмасы муьамда майяйя дюнцш просесини хатырладыр.

        Беляликля, Ф.Ямировун “Севил” операсынын арашдырылмасындан беля нятижяйя эялирик ки, бястякар операда шифащи яняняли мусиги ъанрларыны мцхтялиф цсулларла истифадя етмишдир. Бурада лайлай, охшама, лирик халг мащнысы, лирик халг рягси, мейхана, дини охума, муьам кими ъанр нцмуняляри ясярин мусиги мязмунуна дахил едилмишдир, бязи нцмунялярдя мелодийанын халг мянбяляриня йахынлыьы юзцнц эюстярир, бязи щалларда ися бястякар мащны вя йа муьам цслубуна ясасланмышдыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ


1. Касимова С.Д. Оперное творчество композиторов советского Азербайджана. Ч.2. Б.: Ишыг, 1986. 124 с.

2. Касимова С.Дж. Народные истоки музыкального языка оперы «Севиль». //«Ученые записки Азгосконсерватории». Вып. 2, 1965.

3. Шарифова-Алиханова В. Фикрет Амиров (жизнь и творчество). Б.: 2005.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы