Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


ШЮВКЯТ ЯЛЯКБЯРОВАНЫН МУЬАМ ИФАЧЫЛЫГ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

Автор: Кямаля ГУЛИЙЕВА                  Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

       Азярбайжанын халг артисти, эюркямли мцьянни Шювкят Ялякбярованын репертуарында халг мащнылары иля йанашы, муьамларын ифасы хцсуси йер тутурду. Мцьянни эюркямли муьам ифачысы Щцсейнгулу Сарабскинин синфиндя мцкяммял мусиги тящсили алмыш, муьамлары дяриндян мянимсямишди. Ш.Ялякбярова муьамлары дястэащ шяклиндя ифа етмякля йанашы, щямчинин, онларын айры-айры шюбяляринин ифасына цстцнлцк вермиш, охудуьу мащныйа уйьун муьам шюбяляриндян истифадя етмишдир. Бу да ханяндя йарадыжылыьында эениш йайылмыш тяснифлярин яняняви ифа хцсусиййятляриня йахын иди.

        Мцьянни “Мирзя Щцсейн Сеэащы”, “Шащназ”, “Гатар” муьамларыны, “Гарабаь шикястяси”, “Кясмя шикястя” зярби-муьамларыны юзцнямяхсус тярздя ифа едяряк, онларын яняняви ифачылыг хцсусиййятлярини йени жизэилярля тяфсир етмишдир. Ш.Ялякбярованын ифасында бу муьамларын вя зярби-муьамларын сясйазылары Азярбайжан Радио вя Телевизийа Верилишляри Гапалы Сящмдар Жямиййятинин Гызыл Фондунда сахланылыр. Щямчинин, бу муьамларын сясйазысы Щейдяр Ялийев Фондунун няшри олан “Муьам Енсиклопедийасы”нын Азярбайжан ханяндяляринин ЖД-албомларындан “Устад ханяндяляр” (гадын ханяндяляр) албомуна дахил едилмишдир.

        Ш.Ялякбярова бир мцьянни кими “Сеэащ”ы чох севирди, бу муьамын шюбяляриндян мащны вя тясниф ифачылыьында истифадя едирди. Бурада тарзян Камил Ящмядовун бир фикрини ситат эятирмяк истярдик. О, демишдир: “Сеэащ” севэи, мящяббят, сызылдайан гялб, бир эянжин цряк долусу севэи символудур. Яэяр бир мусигичинин истедадыны йохламаг истяйирсянся, онун ифасында “Сеэащ”а гулаг ас. О вахт онун няйя гадир олмасы цзя чыхыр. Ифачынын “цряйи” олмаса, онда “Сеэащ” алына билмяз” [1, 133].

        Ш.Ялякбярова сяс йазысында “Мирзя Щцсейн Сеэащ”ыны Я.Бакыхановун рящбярлийи иля халг чальы алятляри ансамблынын, тарда Щябиб Байрамов, каманчада Фяхряддин Дадашовун мцшайиятиля охумушдур. Бу тяфсирдя “Мирзя Щцсейн Сеэащы” ансамблын ифасында “Дярамяд”ля башланыр. Даща сонра тарзян тяряфиндян “Бярдашт” чалынараг эириш верилир. Бундан сонра мцьяннинин ифасында муьамын “Майя сеэащ”, “Зил сеэащ”, “Шикястейи-фарс”, “Мцбярригя”, “Сеэаща гайыдыш” шюбяляри ардыжыл сяслянир. Ш.Ялякбярова бу муьамын ифасы заманы Мир Мещди Сейидзадянин гязялляриня мцражият етмишдир.

        Ш.Ялякбярованын охудуьу “Мирзя Щцсейн Сеэащы” муьамын яняняви гурулушуну сахламагла, мараглы тяфсир хцсусиййятляри иля йадда галыр. Беля ки, Ш.Ялякбярованын тяфсириндя “Мирзя Щцсейн Сеэащы” бям реэистрдя дольун вя тясирли, зил реэистрдя щязин вя инжя сяслянир. Мцьянни охудуьу щяр бир сюзцн мянасыны дяриндян дуйараг, ону динляйижийя чатдырмаьа чалышыр. Бу щалда сюз вя мусиги интонасийасынын вящдяти габарыг тязащцр едир. Муьам импровизасийасындан асылы олараг, мцьяннинин сясинин тембр чаларлары бямдян зиля доьру арамла ачылыр. Мцьянни муьамын бцтцн шюбялярини ифа едяряк, ону емосионаллыгла йекунлашдырыр. Демяк олар ки, “Мирзя Щцсейн Сеэащы” Ш.Ялякбярованын ифасында бир няфяся ифа олунан ващид композисийа кими сяслянир.

        Ш.Ялякбярованын ифачылыг тяфсириндя нязярдян кечирдийимиз диэяр ики муьам - “Шащназ” вя “Гатар” муьамлары кичик щяжмли муьамлардыр. Щяр ики муьам Азярбайжанда эениш йайылмыш кичик щяжмли муьамлардандыр.

        Ш.Ялякбярова “Шащназ” муьамыны Я.Гулийевин рящбярлийи иля халг чальы алятляри ансамблынын, тарда - Я.Дадашовун мцшайиятиля охумушдур. “Шащназ” муьамы ансамблын ифасында дярамядля башланыр. Биринжи шюбя - “Шащназ” муьамын ясас мязмунуну ифадя едир, мягам-интонасийа ясасы, мелодик хцсусиййятляри илк сяслянмядян нцмайиш етдирилир. Муьамын ифасында зил ужа сяслянмяйя эениш йер верилилр. Муьамын ифасы йцксяк зирвядян, тар вя каманчанын импровизасийасы иля башланыр. Эиришдян сонра вокал партийа да ансамбла гошулур, муьамын ясас мювзусуну авазла зилдя ифа едир. “Эял жанымы жанандан истя, а балам” сюзляри иля башланан гязялдян истифадя едилмишдир. Шюбянин мелодик гурулушу йцксяк реэистрдя инкишаф етдирился дя, енян-йцксялян щярякят хцсусиййятляри юзцнц эюстярир. “Шащназ” шюбяси ансамблын ифасында рянэля йекунлашараг, нювбяти муьам шюбясиня - “Дилкяш” шюбясиня кечид олур.

        “Шащназ” муьамында “Дилкяш” шюбяси бямдя охунур, муьамын орта бюлмясини тяшкил едир. Ш.Ялякбярованын ифасында шюбянин ифасында щязинлийя, лирик чаларлара хцсуси диггят йетирилир. Ш.Ялякбярова “Дилкяш” шюбясиндян сонра “Азярбайжан маралы” халг мащнысыны ифа етмишдир ки, бу да яняняви щалдыр. “Шащназ” муьамынын “Зил Шащназ” вя йа “Шядди-Шащназ” шюбяси “Шащназ” муьамынын ян йцксяк тесситурайа малик шюбясидир. Мцьянни бу шюбяни шаграг зянэулялярля ифа едяряк, жошьун ящвал-рущиййя иля муьамы битирир.

        “Гатар” муьамыны Ш.Ялякбярова Я.Бакыхановун рящбярлийи иля халг чальы алятляри ансамблынын мцшайиятиля С.Ибращимовун мцшайиятиля охумушдур. “Гатар” муьамы динляйижидя щям мярдлик, язямят, мцбаризлик рущу, щям дя щязин вя ли¬рик щиссляр ашылайыр. Бу жцр ящвал-рущиййя муьамын зил-бям-зил реэистрлярдя сяслянмяси заманы мейдана эялир. Муьам халг чальы алятляри ансамблынын ифасында “Дярамяд”ин сясляндирилмяси иля башланыр. Бундан сонра тар вя каманчанын ифасында инструментал эириш вериляряк, мцьяннинин охумасыны щазырлайыр. Мцьяннинин “Зил Гатар” шюбясини охумасы зилдя “Кюнлцм дцшдц ган одуна, а балам” сюзляри иля башланыр. Бу шюбя эцмращ характерли олуб, шаграг зянэулялярля, йцксяк сяс тесситурасында ифа олунур. Бу шюбя “рянэ”ля йекунлашдырылыр. “Майейи-Гатар” шюбяси муьамын зил шюбяляриня нисбятян щяжминя эюря даща эенишдир вя бямдя ифа олунмасы иля тязадлыг тяшкил едир. Бу шюбядя мцьянни Фцзулинин “Тутушду гям одуна шад эюрдцйцн кюнлцм” сюзляри иля башланан гязялдян истифадя едир. “Майейи-Гатар” аьыр темпдя, арамлы тярздя ифа олунур. Бу шюбядян сонра рянэ чалыныр. “Зил Гатар” йцксяк тесситуралы шюбя олуб, динамик, жошьун ящвал-рущиййя иля муьамын ифасыны тамамлайыр.

        “Гатар” муьамыны сяжиййяляндирян Р.Зющрабов бу муьамын яняняви ифачылыг хцсусиййятляри щаггында беля йазыр: “Гатар”ын бир нечя тяснифи мювжуддур ки, онларсыз “Гатар” охунмур. Лакин бизим нязярдян кечирдийимиз ифа вариантында Ш.Ялякбярова тясниф охумур. Йалныз шюбяляри ифа едир вя ансамбл тяряфиндян шюбяляр арасында рянэляр чалыныр. Бунунла Ш.Ялякбярова муьамын яняняви гурулушундан кянара чыхыр. Мцьяннинин ифачылыг тяфсириндя бир жящятя дя диггяти йюнялтмяк истярдик. Бу да зил реэистрдя муьам импровизасийасы заманы, гязял охуйаркян, мисранын сонунда “а балам” сюзцнц ифа едир ки, бу да ону диэяр ифачылардан фяргляндирир. Цмумиййятля, “Гатар” вя “Шащназ” муьамларынын эюркямли ифачылары сырасында Шювкят Ялякбярованын ады юзцня лайиг йер тутур.

        Ш.Ялякбярова юз репертуарында зярби муьамлара вя шикястяляря даща чох йер верирди. Онун ифасында “Гарабаь шикястяси”, “Кясмя шикястя” мусиги ирсимизя мисилсиз сянят нцмуняляри кими дахил олмушдур. Щяр ики шикястядя севэи-мящяббятин доьурдуьу щисслярдян шикайят, язаб-язиййят, изтираб, цмид вясф олунур. Мящз бу хцсусиййятляря дя адларыны чякдийимиз зярби-муьамларын мусигиси щязин, кювряк, лирик вя емосионалдыр. Ханяндяляр “Кясмя шикястя”нин ифасында мцхтялиф байатылардан истифадя едирляр. Бу, ханяндянин зювгц вя ифачылыг яняняляри иля баьлыдыр.

        “Кясмя шикястя” мцхтялиф ифачылыг тяфсирляриндя “Муьам енсиклопедийасы” [2] ЖД-албомларында юз яксини тапмышдыр. Бунларын сырасында Сцряййа Гажарын (1958), Фатма Мещрялийеванын (1963 вя 1988), Эцлхар Щясянованын (1974), Шювкят Ялякбярованын (1985), Шащназ Щашымованын (1979), Айэцн Байрамованын (1993), Зейняб Бещбудованын (1995), Бяйимханым Мирзяйеванын (2008) ифалары йер алмышдыр.

        Милли мусиги ирсиндя “Кясмя шикястя”нин ян эюзял ифачылары кими танынмыш Фатма Мещрялийеванын вя Шювкят Ялякбярованын ифачылыг тяфсирляри эениш йайылмышдыр. Бу вариантлар илк нювбядя, мятн ясасына эюря фярглянир, ханяндяляр шикястянин яняняви композисийасы вя охума хцсусиййятляри чярчивясиндя мцхтялиф байатылардан истифадя етмишляр. Фатма Мещрялийеванын ифасында “Кясмя шикястя”нин ифасы: “Язизиням, а балам, гадан севэилим, демя ки, адя балам, сяня йадам севэилим” сюзляри иля башланыр. Шювкят Ялякбярованын ифачылыг вариантында “Кясмя шикястя”нин вокал партийасынын мятни “Язизиням, а балам, улудур, ахар чайлар, анам гурбан, гуруду” сюзляри иля охунур.

        Фатма Мещрялийева иля Шювкят Ялякбярова ейни дюврдя ифачылыг сянятиня эялмиш, демяк олар ки, ейни устадларын яняняляриндян бящрялянмишляр. Лакин онларын охудуглары муьамлар, хцсусиля дя “Кясмя шикястя” мцхтялиф тяфсир хцсусиййятляри иля фярглянир. Щяр ики ханяндянин ифачылыг тяфсири мцасир ханяндяляр тяряфиндян давам етдирилир. Шювкят Ялякбярованын ифачылыг тяфсири Айэцн Байрамованын, Шащназ Щашымованын, Бяйимханым Мирзяйеванын, Зейняб Бещбудованын ифасында юз яксини тапмышдыр. Ханяндялярин охудуьу фяргли байатылара ясасланан мятнлярин ящвал-рущиййяси мусиги мязмунуна тясири юз яксини тапыр.

        Ш.Ялякбярованын ифасында “Кясмя шикястя”нин тяфсири мараглы кейфиййятляря маликдир. “Кясмя шикястя”нин башлыжа фяргляндирижи хцсусиййяти онун мелодик гурулушудур. Адына уйьун олдуьу кими, мелодик ибарялярин кясик-кясик охунма тярзинин цстцнлцк тяшкил етдийиня бахмайараг, мцьянни тяряфиндян мелодийа юзцнямяхсус, узун няфясля, ахыжы, тясирли сурятдя ифа олунур. Мцьяннинин ифасы “Язизиням, а балам” сюзцнцн ифадяли интонасийа олунмасы иля башланыр, вокал мелодийа речитатив данышыг тярзиндя охума иля инкишаф етдирилир. Импровизя заманы ханяндя ясас мягамын интонасийа чярчивясиня ясасланыр вя сабит сяс “майя” пярдяси олмагла, муьамын истинад пярдяляри ятарфында эязишмя верилир, сонда мелодийа ашаьы реэистрдяки майейя гайыдыр.

        Бурада диггяти жялб едян жящятлярдян бири сюзлярин ибаряляр дахилиндя узадылмасы вя ибарялярин сонлуьунун санки гырылараг тамамланмасыдыр. Бу заман ифачыдан узун няфяс тяляб олунур, беля ки, бязян щежадакы саитин бир вя ва бир нечя ханя узадылмасы мцмкцндцр. Ейни заманда, ифачы мелодийанын охунмасыны ансамблын ритмик фонунда мцяййян чярчивя дахилиндя ижра етдийиня эюря, щежаларын заман дахилиндя бюлэцсцня дя фикир верир. Беляликля, ханяндянин ифачылыг хцсусиййятляри ансамблла гаршылыглы олараг, цзя чыхыр. Вокал партийанын мусиги мязмуну бцтцн ясяр бойу мцхтялиф вариасийалы дяйишкянликля тякрарланан мусиги ибаряси иля баьлыдыр вя вокализя едилян пассаъларла, зянэулялярля зянэинляшир, мелодик хятт тядрижян емосионал щяйяжан кясб едир.

        “Кясмя шикястя”дя вокал партийада нягарятвари ялавя сюзляря эениш йер верилир, хцсусиля “язизиням”, “а балам”, “ай”, “ей”, “йар” вя б. нягарятвари сюзлярдян истифадя олунур. Ш.Ялякбярова юз ифасында “ей”, “ай” щежаларыны охуйаркян, сясини щязин чаларларла узадыр ки, бу да олдугжа тясирли ящвал-рущиййя ямяля эятирир. Цмумиликдя ися мцьяннинин сяс тембри, ифа тярзи онун охудуьу “Кясмя шикястя”ни йаддагалан едир.

        Беляликля, Ш.Ялякбярованын ифасында муьамларын вя зярби муьамларын ифачылыг хцсусиййятляринин арашдырылмасы мцьяннинин яняняви мусиги ирсиня юзцнямяхсус йарадыжы мцнасибятини цзя чыхарыр. Онун ифачылыг тяфсири мцьянниляр тяряфиндян мянимсяниляряк давам етдирилмиш вя яняня щалыны алмышдыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Зющрабов Р.Ф. Муьам. Б., Азярняшр, 1991. 218с.

2. Муьам енсиклопедийасы. Азярбайжан ханяндяляри. Дискографийа. 5 ЖД албом: Ы.Гарабаь ханяндяляри; ЫЫ.Муьам дястэащлары; ЫЫЫ.Эянж ханяндяляр; ЫВ.Устад ханяндяляр-Ы (киши ханяндяляр); В.Устад ханяндяляр-ЫЫ (гадын ханяндяляр). // Щейдяр Ялийев Фонду (редаксийа щейятинин сядри, баш редактор М.Ялийева). «Мусиги Дцнйасы». Бакы, 2007.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы