Начальная страница журнала
 
Архив

 

Этномузыковедение


АЗЯРБАЙЖАН МУЬАМЛАРЫНЫН ВЯ ЮЗБЯК ШАШМАКОМУНУН МЦГАЙИСЯЛИ ТЯЩЛИЛИНЯ ДАИР

Автор: Эцлнар ВЕРДИЙЕВА                  Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

       Азярбайжан муьамлары вя Юзбяк Шашмакому Орта ясрлярдя Шярг халгларынын ортаг макам сянятинин бир голу кими формалашмышдыр. Щяр ики халгын мусиги ирсинин мянбяйи Орта ясрляр дюврцнцн 12 классик мягамлары олмушдур. Муьам-маком сянятинин нязяри ясасларынын тядгиги Орта ясрлярин эюркямли алимляринин мусиги рисаляляриндя юз яксини тапмышдыр.

        Азярбайжан мусигисиндя “Раст”, “Шур”, “Сеэащ” кими муьамларын мцхтялиф вариантлары вардыр. Лакин юзбяк Шашмакомунда бу вариант мцхтялифлийи мцяййян бир макома дахил едилдийи щалда, Азярбайжан мусигисиндя бу вариантлылыг мцстягил муьамлар шяклиндя юзцнц эюстярир. Мясялян, “Мащур-щинди”, “Орта Мащур”, “Байаты-Гажар”, “Дцэащ” вя “Гатар” кими муьамлар “Раст” дястэащынын вариантлары, “Ращаб”, “Нява”, “Байаты-Кцрд” кими муьамлар “Шур”ун, “Забул Сеэащ”, “Орта Сеэащ”, “Мирзя Щцсейн Сеэащы”, “Хариж Сеэащ” - “Сеэащ” муьамынын вариантлары олараг юзляриня мцстягил йол тапмышлар вя бир-бириндян мцхтялиф тоналлыглара эюря фярглянирляр.

        Азярбайжан муьамлары иля юзбяк макомларынын гурулушуну мцгайися етдикдя юзбяк макомларынын гурулушу даща мцряккяб, щяжми даща эениш, шюбяляринин сайы ися олдугжа чохдур (бу жящят нот йазыларынын щяжминдя дя юзцнц эюстярир). Щяр ики силсилянин сяслянмя хрометраъы мцхтялифдир. Мцасир ифачылыгда Азярбайжан муьамларынын ясас шюбяляри сахланылмышдыр. Бу шюбяляр юз характериня, образларына эюря бир-бириндян фярглянян мцстягил шюбялярдир.

        Гядим дюврлярдя Раст муьамынын шюбя вя эушяляринин сайы чох олмуш, бунларын щяр бири хцсуси адлара малик олмушдур. Кичик мотивляр, фразалар, жцмляляр шяклиндя, кичик “няфясляр”, “халлар”, “бармаглар”дан ибарят олараг ясас шюбялярин вариантлары олмушдур. Она эюря дя заман кечдикжя, беля “няфясляр”, “халлар”, “бармаглар”ын адлары унудулмушдур. Яэяр юзбяк макомларында щяр бир кичик фразанын да юз ады варса, муьамларда бунларын бир чохунун адлары унудулмушдур. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, щяр бир ифачы бу кичик “няфясляр”, “халлар”, “бармаглар”дан юз бажарыьына эюря истифадя едир.

        Азярбайжан муьамлары иля юзбяк макомларынын фяргиндян данышаркян, гейд едилмялидир ки, Азярбайжан муьамлары мцяййян ритмя малик олан щиссялярин сярбяст вязнли, импровизасийа цслублу шюбялярля ардыжыллашмасындан ибарятдир. Дярамяд, тясниф вя рянэляр дягиг юлчцйя маликдирлярся, Бярдашт, еляжя дя муьамын шюбя вя эушяляри бу жящятдян сярбястдир, йяни импровизасийа цслубундадыр.

        Азярбайжан муьамларына хас олан бу жящят, йяни сярбяст юлчцлц щиссялярин дягиг ритмли щиссялярля ардыжыллашмасы юзбяк макомларына хас дейил. Шашмакомун бцтцн щисся вя шюбяляри дягиг юлчцйя малик олан мелодийалардыр. Бурада импровизасийа гурулушлу мювзулара тясадцф олунмур.

        Азярбайжан муьамларында “Дярамяд”, “Бярдашт” адланан инструментал эириш щиссяляр олдуьу кими, юзбяк макомларында да “Мушкилот” адланан инструментал щисся вардыр вя мцгяддимя характери дашыйыр. Азярбайжан муьамларында “Дярамяд” вя “Бярдашт”ын ифасы зярури олдуьу кими, Шашмаком силсилясиня дахил олан бцтцн юзбяк макомларында да “Мушкилот” инструментал щиссясинин ифасы мцтлягдир. Макомларда “Мушкилот” щиссясиня дахил олан щиссялярин сайы мцхтялифдир: мясялян, “Бузрук”да “Мушкилот” щиссяси 7 бюлцмдян ибарятдир.

        Азярбайжан муьамларында щяр бир шюбядян сонра ясас мягам тоналлыьыны сахламаг цчцн майяйя гайытма юзцнц эюстярир. Мялумдур ки, щяр бир муьамын юзцнямяхсус шюбяляри вардыр. Муьамын истинад пярдяляри иля ялагядар олараг, яввялкиндян даща зил олан щяр бир шюбя тядрижян ашаьыйа доьру щярякят едяряк майяйя гайыдыр вя майя тонуну бир даща айдын тясдиг едяряк орада битир.

        Азярбайжан муьам мелодийаларынын гурулушларында ясас жящятлярдян бири олан майяйя гайыдылмасы щалыны, йяни шюбялярдян сонра майяйя гайыдылмасыны юзбяк макомларында “хона - бозгуй” мцнасибятляри иля мцгайися едирик. Юзбяк макомларында щяр дяфя дяйишилян мотив - “хона” тякрарланан мотивля - “бозгуй”ла нювбяляшир. Хона муьам шюбялярини, бозгуй ися майя шюбясини тямсил едя биляр.

        Хонанын илк сяслянмяси щиссянин тематик ясасыны, сонракы сяслянмяляр ися яввялкинин инкишафыны тяшкил едир. Мцхтялиф пярдялярдян сяслянян “хона”лар айры-айры мелодийалара малик олсалар да онлар метро-ритмик, лад-мягам хцсусиййятляриня эюря, демяк олар ки, ейнидир. Мелодийанын тякрарланан щиссяси “бозгуй” щяр “хона”дан сонра сясляняряк, санки ону тамамлайыр. Хонанын мелодик материалы щяр сяслянмядя дяйишдийи щалда “бозгуй”ун тамамлайыжы функсийа дашыйан мелодийасы дяйишмяйяряк, щяр дяфя ейниля тякрар олунур.

        Макомларын “Сарахбор” щиссяси цчщиссяли формададыр. ЫЫЫ щисся Дунаср адланыр. Дунаср Сарахборда Ы хатын бир октава йухары транспонизасийа олунмуш вя бир гядяр инкишаф етмиш вариантыдыр. Ы хатын бир октава йухарыда сяслянмясиндян ямяля эялян Дунаср типли щиссяляря Азярбайжан дястэащларында да тясадцф олунур. Мясялян, “Раст” дястэащында “Ярак” бир октава йухарыда тякрар олунур.

        Азярбайжан муьамларынын мелодийасында кцлли мигдарда форшларлар, мордентляр истифадя олунур. Азярбайжан мусигисиндя бу мясяля йалныз бязяк характери дашымыр, хцсусиля муьамда важиб васитялярдян истифадя олунурлар. Щалбуки, юзбяк макомларында мелодийаны даща да эюзялляшдирмяк цчцн бу амиллярин щеч бириндян истифадя олунмур.

        Азярбайжан вя юзбяк муьам вя макомларынын охшар вя фяргли жящятляриндян бири мелодийаларын ритмик гурулушу иля ялагядардыр. Макомларын нот йазыларында оналтылыгдан кичик узунлуьа тясаддцф етмирик. Бундан башга, бурада триол, квартол, квинтол, секстол кими груплашмалары да эюрмцрцк. Азярбайжан муьамларында ися ритмлярин бцтцн нювляриня, еляжя дя триол, квартол, квинтол, секстол кими мцряккяб груплашдырмайа раст эялинир.

        Диэяр мясяля алтерасийа иля баьлыдыр. Гейд едя билярик ки, макомларда алтерасийадан вя мелизм нювляриндян истифадя олунмур. Щалбуки Азярбайжан мусигисиндя алтерасийалардан вя мелизмлярдям истифадя юзцня эениш йер тапмышдыр. Вя важиб амиллярдян щесаб олунур.

        Ритм вя груплашма мцхтялифлийи, алтерасийа вя мелизмлярдян эениш истифадя олунмасы мясяляси Азярбайжан мусигисиндя даща рянэарянэдир, бу амилляр муьамын мелодийасынын даща да эюзялляшдирилмясиня вя зянэинляшдирилмясиня хидмят едир.

        Азярбайжан муьам дястэащларында шюбяляр арасында ифа олунан тясниф вя рянэлярин ролуну хцсуси гейд олунмалыдыр. Инструментал рянэляр вя вокал-инструментал тяснифляр дягиг юлчцйя, мцяййян ритмя маликдир. Онлар муьамын импровизасийа характерли шюбяляринин арасында ифа олунараг контрастлыг йарадыр вя муьамын импровизасийа цслубуна малик олан шюбялярини узун-узады охуйан мцьяннийя истиращят верир, динляйижи цчцн ися мцхтялифлик йарадыр. Бязи щаллардатясниф васитясиля сонракы шюбя щазырланыр вя бир нюв кечид ролуну ойнайыр.

        Азярбайжан дястэащларында муьамын шюбяляри арасында чалынан тясниф вя рянэляри Юзбяк Шашмакомларында чалынан тароналарла мцгайися етмяк олар. Тароналар Ы шюбяляр групунда шюбялярин арасында ифа олунараг, демяк олар ки, Азярбайжан муьамларында тяснифлярин дашыдыьы функсийайа маликдир.

        Азярбайжан муьамларында тясниф вя рянэлярин ифасы иля даща чох контрастлыг йараныр. Бу да ясас етибариля муьамларын сярбяст вязня, тясниф вя рянэлярин ися гейри-сярбяст вязня малик олмасындан иряли эялир. Сярбяст вя гейри-сярбяст вязнли мелодийаларын ардыжыллашмасы муьам дястэащында тязадлыьын, мцхтялифлийин йаранмасына сябяб олур.

        Юзбяк шашмакомлары гейри-сярбяст вязня, мцяййян бир ритмя малик олан мелодийалардан ибарятдир. Бурада инструментал эириш вя тароналар кими, макомун шюбяляри дя дягиг юлчцйя ясасланыр. Буна эюря дя Азярбайжан муьамларында тясадцф олунан щала - йяни импровизасийа характерли шюбялярля ардыжыллашмасына раст эялинмир вя бунун да нятижясиндя Шашмакомда муьам дястэаща хас олан контрастлыг йаранмыр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, Шашмакомда муьам шюбяляри иля тароналары мцгайися етсяк, тароналарын нисбятян даща садя, мащны ъанрына хас олан мелодийайа, мцряккяб олмайан юлчцйя малик олдугларыны эюрярик. Тароналар рцбаи ясасында ифа олунур.

        Бундан башга, яэяр Азярбайжан дястэащларында бцтцн дястэащын ифасында бир вя йа ики тяснифин ифасына раст эялирикся, Шашмакомда тароналарын сайы чохдур. Бурада макомун бязи шюбяляриндян сонра бир-биринин ардынжа 5-6 тарона ифа олуна биляр. Мясялян, “Бузрук”да Ы шюбяляр групунун илк щиссясини тяшкил едян “Сарахбор”дан сонра 6 тарона охунур. Еля щиссяляр дя вардыр ки, ондан сонра йалныз бир тарона ифа олунур. Мясялян, “Талкини Уззол” шюбясиндян сонра жями бир тарона ифа олундуьуну гейд едя билярик.

        Шашмакомда ЫЫ шюбяляр групунун чох мараглы формасы вардыр. Бу бюйцк шюбя санки мювзу вя онун вариасийаларындан ибарятдир. Ы шюбя “Муьулчаи Бузрук” адланыр. Ондан сонра эялян “Талкинчаи Муьулчан Бузрук”, “Кашкарчаи Муьулчан Бузрук”, “Сокийномаи Муьулчан Бузрук” вя “Уфари Муьулчан Бузрук” Ы щиссянин - “Муьулчаи Бузрук” щиссясинин вариантларыдыр.

        ЫЫ шюбя - “Савти Сарвиноз” адланыр. “Муьулчаи Бузрук” шюбясиндя тясадцф олунан щиссялярин щамысы бцтцнлцкля “Савти Сарвиноз” шюбясиня дя аиддир. Бурада да “Савти Сарвиноз” адланан биринжи щиссядян сонра “Талкинчаи Савти Сарвиноз”, “Кашкарчаи Савти Сарвиноз”, “Сокийномаи Савти Сарвиноз”, “Уфари Савти Сарвиноз” щиссяляри ардыжыллашыр.

        “Савти Сарвиноз”дан сонра ЫЫЫ шюбя - “Ирок” вя ЫВ шюбя - “Рок” эялир. Яввялки шюбялярдя олдуьу кими, “Ирок” вя “Рок” шюбяляриндя дя щямин вариантлар вардыр: “Ирок”, “Талкинчаи Ирок”, “Кашкарчаи Ирок”, “Сокийномаи Ирок”, “Уфари Ирок”; “Рок”, “Талкинчаи Рок”, “Кашкарчаи Рок”, “Сокийномаи Рок”, “Уфари Рок”.

        Шюбялярин лад-мягам гурулушунун ейни олмасы, охшар мелодийайа малик олмасы мясяляси мцяййян дяряжядя Азярбайжан дястэащларында олдуьу кимидир. Лакин бурада да бязи фяргляр нязяря чарпыр. Азярбайжан дястэащларында бу вариантлылыг мцяййян бир дястэащын тяркибиндя тясадцф олунмур. Муьам-маком сяняти ифачылыг тярзи бахымындан яняняви жящятляря малик олса да, фярглиликляр даща яйани шякилдя юзцнц эюстярир.

        Юзбякистанда вя Азярбайжанда муьам-маком силсиляси вокал-инструментал ъанрлары юзцндя жямляшдирян ири щяжмли ясярлярдир вя ифачылар ансамблы тяряфиндян чалыныб-охунур, импровизя олунараг ифачылыг просесиндя йарадылыр. Бу заман яняняви ифачылыг тярзинин сахланылмасы вя инкишаф етдирилмяси мцщцм ящямиййятя маликдир. Азярбайжанда муьам ифачылыьы ики тярздя - вокал-инструментал вя инструментал тярздя олур. Юзбякистанда ясасян вокал-инструментал ифачылыьа цстцнлцк верилир.

        ЯДЯБИЙЙАТ


1.Шашмаком. Запись Юнуса Раджаби. (под ред. Ф.Кароматова). В 6-ти томах (т.1 – Маком «Бузрук», т. 2 – Маком «Рост», т. 3 – Маком «Наво», т. 4 – Маком «Дугох», т. 5 – Маком «Сегох», т. 6 – Маком «Ирок»). Ташкент, 1965-1970.

2.Шашмаком. Составители Б.Фейзуллаев, Ш.Сахибов, Ф.Шахобов. (под ред. В.Беляева). В 5-ти томах. (Том 1. Маком «Бузрук»; том 2. Маком «Рост»; том 3. Маком «Наво»; том 4. Маком «Дугох»; том 5. Маком «Сегох», Маком «Ирок»). Москва, 1950-1967.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы