Начальная страница журнала
 
Архив

 

Этномузыковедение


ЮЗБЯК ШАШМАКОМУНУН ГУРУЛУШ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

Автор: Эцлнар ВЕРДИЙЕВА                  Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

       Юзбяк халгынын бюйцк сянят абидяси олан Шашмаком зянэин мусиги мядяниййятинин чохясрлик инкишафы нятижясиндя йаранмышдыр. Шифащи яняняли профессионал мусигинин ясас нювц олан Шашмаком - бир силсилядя бирляшмилш 6 макомдан ибарятдир.

        Макомлар щаггында, онларын гурулушу щаггында гиймятли тарихи сянядляря, ЫХ-ХЫХ ясрляря аид Шярг ялйазмаларына вя хцсусиля мусиги рисаляляриня ясасланараг, мцяййян фикирляр сюйлянилмишдир. Щямин йазылы мянбяляря эюря демяк олар ки, макомларын мцхтялиф шякилляри олмушдур, онларын ян тякмилляшмиш формасы олан “12 маком” силсиляси (“Дувоздах маком”) Шашмакомун формалашмасы цчцн чох ящямиййятли рол ойнамышдыр. “Он ики маком” силсиляси ХЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя Орта Асийа халгларынын щамысынын сянят абидяси иди. Шашмаком Бухарада тяхминян, ХВЫЫЫ ясрдя йаранмышдыр.

        Алимляр вя мусиги тядгигатчылары Шашмакомун йаранма тарихи щаггында она эюря беля гянаятя эялмишляр ки, ХВЫЫЫ ясря кими йазылан мусиги трактатларында Шашмакомун щятта мювжудлуьуну тясдиг едян фикирляр олмамышдыр. Щямчинин, мяшщур мусиги тядгигатчыларындан олан Кювкабинин (ХВЫ яср) вя алим, эюркямли мусиги ифачысы Дярвиш Ялинин (ХВЫЫ яср) мусиги трактатларында Шашмаком щаггында фикирляря раст эялинмир. Шашмакомун тамамиля формалашмасы ХВЫЫЫ ясря аиддир вя бу просесин башланьыжы даща яввялки дюврлярдя гойулмушдур.

        Шашмаком - 6 макомдан ибарят олан силсиля, даща доьрусу, бир-бириля щям мязмун ващидлийи, щям дя лад гурулушларында уйьунлуг олмасы иля бирляшян чохщиссяли мусиги ясяридир. 6 маком бунлардыр: “Бузрук”, “Рост”, “Наво”, “Дугох”, “Сегох”, “Ирок”.

        Макомларын щяр бири “Мушкилот” вя “Наср” адланан ики бюйцк шюбядян - инструментал вя вокал шюбялярдян ибарятдир (Хорязмдя онлар “Мансур” вя “Манзум” адланыр). Вокал шюбянин юзц дя 2 бюйцк щиссяйя бюлцнцр.

        “Мушкилот” адланан биринжи бюйцк шюбядя тянбурун ифасында бир нечя инструментал щисся ардыжыллашыр. Щямин щиссяляр бунлардыр: Тасниф, Тарже, Гардун, Мухаммас, Сакил. Бу щиссяляр бцтцн макомлар цчцн ейнидир. Бурада йалныз щямин щиссялярин аид едилдийи макомун ады ялавя едилир. Мясялян: “Тяснифи-Бузрук”, “Гардуни-Сегох”, “Мухаммаси-Ирок” вя с. Ейниадлы щиссяляр щяр макомда юзцнямяхсус мелодийайа маликдир. Лакин гурулушуна вя тематик материалын инкишаф цсулларына эюря бир-бириндян бир гядяр фярглянир.

        Бязи макомларда еля щиссяляр дя вардыр ки, йалныз щямин макомлар цчцн характерикдир вя башгаларында истифадя олунмур. Мясялян, “Наво” макомунда “Нагмаи-Ораз”, “Сегох” макомунда “Хафифи-Сегох”, “Дугох” макомунда “Пешрави-Дугох” вя “Самои-Дугох”. Бунлардан “Нагмаи-Ораз” - “Таржеи-Наво”нун мцяййян вариантыдыр, ейни дойра цсулу иля мцшайият олунур; “Хафифи-Сегох” - “Самои-Дугох” формасындадыр, гядим хяфиф цсулуна ясасланмышдыр; “Пешрави-Дугох” - “Пешров” формасынын типик нцмунясидир. Дойра цсулу “Тарже” иля охшардыр. “Самои-Дугох” - Пешрова охшайыр, лакин дойра цсулу мцряккябдир.

        Инструментал шюбянин бир щиссяси олан “Тасниф” мцяййян дяряжядя бцтцн макомун цмуми рущуну якс етдирир. Онун мелодик материалы йалныз инструментал щиссялярдя дейил, бязян вокал щиссяляриндя дя истифадя олунур. “Тасниф”ин мцяййян интонасийа-мелодик гурулушлары бязи дяйишикликлярля тез-тез “Тарже”, “Мухаммас”, “Сакил”дя истифадя олунур. “Тарже” - мелодийанын емосионал йцксялиши иля характеризя олунур. Тарженин дойра цсулу (зярб аляти иля мцшайият) таснифля уйьундур, лакин бир аз жялдляшдирилмиш темпдя ифа олунур.

        Тасниф вя Тарже щиссяляри “пешров” адланан формада йазылмышдыр. “Пешров” - мцяййян гурулушлу инструментал пйесдир. Щямчинин, енян секвенсийалара ясасланан мелодик инкишаф васитяляриндян биридир. Бу форма она эюря беля адланыр ки, о, тядрижян йцксялян вя эенишлянян секвенсийалардан ибарятдир. Башга сюзля десяк, бурада сяс сырасынын мцхтялиф пярдяляриндя кичик мотивляр гурулур вя онлар тякрарланан мотивля тамамланыр.

        Тяснифдя, Таржедя вя Пешров формалы бцтцн щиссялярдя секвенсийалар тянбурун бцтцн диапазонуну ящатя едир, ашаьы реэистрдян башлайараг, ян йцксяк реэистря кими инкишаф едир. Макомун инструментал шюбясинин бцтцн щиссяляриндя ясас мелодик гурулуш “Хона” вя “Бозгуй”дур. Хонанын илк сяслянмяси санки щиссянин тематик ясасыны, сонракы сяслянмяляр ися яввялкинин инкишафыны тяшкил едир. Бозгуй - мелодийанын тякрарланан щиссясидир, рефренидир. Бозгуй щяр хонадан сонра (бязян ися бир нечя хонадан сонра) сяслянир.

        Бозгуй вя хона макомларда мцхтялиф жцр истифадя олунур. Мухаммас вя Сакилдян башга бцтцн щиссялярдя яввялжя нисбятян кичик олан хона щяр дяфя даща да эенишлянир. Бозгуй ися дяйишилмямиш тякрар олунур. Мухаммас вя Сакилдя ися хонанын вя бозгуйун щяжми ейнидир. Бязян беля дя олур: Сакилдя Бозгуй щеч олмур, ону ясасян, щяр хонанын сонлуьу тамамлайыр.

        Гардун - мцхтялиф мелодийалы хоналардан ибарятдир. Бурада Бозгуй олмадыьына эюря рондовари формалара аид дейил. Гардун йалныз “Ирок” макомунда олмур. Онун дойра цсулу хейли мцряккябдир, бу щисся юз мелодик гурулушуна эюря о бири щиссялярдян фярглянир.

        Шашмакомда мухаммаслар бюйцк йер тутур. Мухаммасларын дойра цсуллары 8 хонадан, 2/4 юлчцсцндя ися 16 хонадан ибарят олур. Мухаммас кими Сакил дя чох мцряккяб цсулла мцшайият олунур. Сакил 12 хоналы дойра цсулундан ибарятдир (2/4 юлчцсцндя ися 24 хонадан) вя Мухаммас цсулундан бир гядяр аста чалыныр. Мухаммас типик рондо формасындадыр. Бурада щям мцхтялиф хоналар, щям дя бозгуй 32 чяряйя бярабярдир.

        Сакилдя Бозгуй ролуну “Уфар-Сакил” ойнайыр. Уфар-Сакил щяр хонадан сонра эялир. Бу хона ики щиссяли олур: 32 чяряйя бярабяр ясас щисся вя 14 чяряйя бярабяр уфар-сакил. Бунлар бирликдя 48 чяряйя бярабяр цсули-сакил йарадыр.

        Шашмакомун вокал шюбясинин юзц дя ики бюйцк щиссяйя бюлцнцр: биринжи шюбяляр групу, икинжи шюбяляр групу адланыр. Бунлар инструментал мцшайиятя малик олан вокал щиссяляриндян ибарятдир.

        Биринжи шюбяляр групуна “Сарахбор”, “Талкин”, “Наср” дахилдир. (“Сарахбор” - апарыжы, ясас мювзу, “Наср” - бяркимя, гялябя, “Талкин”- юйцд-нясищят кими баша дцшцлцр). Биринжи шюбяляр групунда щяр бир Талкин вя Насрдан яввял “Тарона” адланан унисон хор охумалары сяслянир. Щяжминя эюря бюйцк олмайан бу щиссяляр Талкинин вя Насрын ифасыны щазырлайыр. Сонунжу Насрдан сонра бюйцк олмайан Ы щисся - “Супориш-аввалин” кечир. Супориш интонасийа-мелодик вя лад мцнасибятиндя баьлайыжы ролуну ойнайан мелодик гурумдур. Бундан сонра бюйцк олмайан рягс характерли “Уфар” шюбяси эялир вя бцтцн щисся сон нятижя олан “Супориши-охирин” иля тамамланыр.

        Ганун цзря, щяр макомун вокал шюбяси “Сарахбор”ла башланыр. Бир нечя таронадан сонра супориш васитясиля “Талкин” шюбясиня кечилир (йалныз “Ирок” макомунда йохдур). “Талкин”дян сонра йеня бир нечя тарона ифа олунур, сонра ися супориш васитясиля “Наср” шюбясиня кечилир.

        Шашмакомда “Уфар” - мцяййян шюбянин мелодийасы цзря юзцнямяхсус вариасийа нювцдцр. Шюбяляр арасы супоришляр мцхтялиф мелодик-интонасийа гурулушларындан ибарятдир вя бир шюбяни о бири иля бирляшдирижи ролуну ойнайыр. Биринжи груп шюбялярин сонунда истифадя олунараг, супоришляр тамамлайыжы функсийа дашыйыр.

        Икинжи шюбяляр групу юз гурулушуна эюря биринжидян фярглянир. Икинжи шюбяляр групу “савт” рущунда бястялянмишдир. Онлар “Талкинча”, “Кашкарча”, “Сокийнома” вя “Уфар” щиссяляриндян ибарятдир. Икинжи шюбяляр групу да силсиля гурулушлудур. Щяр бир шюбяни тяшкил едян щиссяляр мцяййян ардыжыллыгла ифа олунур.

        Шашмаком цчцн йахын вя гощум тоналлыглара модулйасийа вя йюнялмяляр хасдыр. Вокал шюбяляриндяки модулйасийа вя лад-тонал йюнялмяляр инструментал щиссялярдя олдуьу кими, мювзунун инкишаф хцсусиййятляри иля дя ялагядардыр. Бу бахымдан намудлар хцсуси рол ойнайыр.

        Намуд - фарс-тажик дилиндя тязащцр, эюркям демякдир. Бурада ися намуд макомун бир шюбясиндян о бириня кечид ролуну ойнайыр. Намудлар адятян, дахил олдуьу шюбянин адыны дашыйыр: “Намуди-Наво”, “Намуди-Уззол” вя с. Ясасян Намудлар шюбялярин интонасийа-мелодик дюнмяляри ясасында йараныр вя о бири шюбянин йухары реэистриндя ауж кими истифадя олунур. Бу вя йа диэяр шюбянин намуд шяклиндя истифадясиндя щямин шюбянин мелодик гурулушлары шяклини дяйишир, вариасийа олунур вя дахил олажаьы шюбянин хцсусиййятляри иля ялагядар олараг йенилянир. Намудларын вариантлары чохсайлыдыр. Макомларын шюбяляриндя намудлар ясасян групларла йерляшдирилир. Намудларын груплашдырма принсипи вя онларын истифадясинин ардыжыллыьы намудларын юзляринин бир-бириня вя онларын щяр биринин макомун шюбяляри иля интонасийа-мелодик йахынлыьы дяряжясиня ясасланмышдыр.

        Намудларын шюбялярдя истифадя олунмасы методу, онларда тематик тохумун инкишаф принсипи вя цмумиййятля, шюбянин гурулмасы мясяляси макомун ян ящямиййятли шюбяляриндян бири олан “Сарахбор”да айдын олур.

        “Сарахбор” 3 щиссядян ибарятдир: Дярамяд, Мийонпарда, Дунаср. Дярамяд (мусиги ясяринин эириш щиссяси) - инструментал эиришдян, “Сарахбор”ун мелодийасынын тематик ясасыны тяшкил едян бир хатдан (хат - бир бейт вя йахуд ики шеир мисрасы иля ифа олунан мелодик гурумдур, вокал охумасы, вокализдир) ибарятдир. Бурада вокал охумасы олан хат щяр бир хаты тамамлайыб йени хатын, нювбяти хатын эиришини щазырлайыр. Мийонпарда (чох заман мийонхат да адланыр, орта реэистрдя мащнынын щиссясидир). Икинжи хатдан ибарятдир. О, лад-тонал вя мелодик жящятдян мцяййян дяряжядя биринжи хаты вя икинжи хаты тамамлайыб ону Дунаср иля бирляшдирян хаты инкишаф етдирир. Дунаср (мелодийанын башланьыж щиссясинин нисбятян йцксяк реэистря транспонизя едилмиш вариантыдыр) “Сарахбор”да биринжи хатын бир октавайа транспонизя олунмуш вя бир гядяр инкишаф етмиш вариантыдыр. Дунаср бурада цчцнжц хат кими чыхыш едир. Бундан сонра эялян хат бцтцн щиссяни яввялки ясас тоналлыьа гайтарыр.

        Башга шюбялярдя олдуьу кими, “Сарахбор”ун да лад-тонал жизэиляри билаваситя пйесин мелодик инкишафы вя онун тамамиля формалашмасы иля ялагядардыр. Бурада яэяр Дярамяд ясас лад-тоналлыгдадырса, онда икинжи хат (Мийонпарда) вя цчцнжц хат (Дунаср) кварта йухарыда, щяр хатдан сонра эялян вокал охумасы (хат) макомун ясас ладында олур. Беляликля, лад-тонал йюнялмяляр, дяйишкянлик вя модулйасийалар бцтцн пйесин вя онун айры-айры щиссяляринин дахили динамикасынын артмасына сябяб олур.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1.Мяммядов Т.А. Юзбяк халг вя профессионал мусигиси. Методик тювсийяляр. Б.: 2004. щттп://е-либрарй.мусиэи-дунйа.аз/узбек5.щтмл


2.Беляев В.М. Шашмаком. Предисловие к изд.: Шашмаком. Составители Б.Фейзуллаев, Ш.Сахибов, Ф.Шахобов. (под ред. В.Беляева). В 5-ти томах. Т.1. Москва, 1950. с.23-26.

3.Шашмаком. Запись Юнуса Раджаби. (под ред. Ф.Кароматова). В 6-ти томах (т.1 – Маком «Бузрук», т. 2 – Маком «Рост», т. 3 – Маком «Наво», т. 4 – Маком «Дугох», т. 5 – Маком «Сегох», т. 6 – Маком «Ирок»). Ташкент, 1965-1970.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы