Начальная страница журнала
 
Архив

 

Этномузыковедение


ХАН ШУШИНСКИНИН “ХАЛ ЙАНАЬЫНДА” ВЯ “ГЯМЯРИМ” МАЩНЫЛАРЫНЫН ТЯЩЛИЛИ

Автор: Бяйимханым ВЯЛИЙЕВА                  Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

       Азярбайжан халг мащныларынын йаранмасында ады бизя мялум олмайан мцхтялиф ел сяняткарларынын бюйцк ролу олмушдур. Онлар ясрляр бойу фолклорумузун гиймятли нцмуняляри олан байаты, гошма, эярайлыйа мусиги гошмуш, ону ел шянликляриндя, мярасимлярдя ифа едяряк нясилдян-нясля ютцрмцш, милли мусигимизин хязинясини зянэинляшдирмишляр.

        Халг мащныларымызын арасында лирик мащнылар даща чох севилир. Онлар халгын рущуна даща йахын олдуьу цчцн фолклор мядяниййяти чеврясиндя даща чох ханяндялярин, профессионал ифачыларын ифасында йайылыр. Мящз буна эюря дя лирик халг мащнылары мяишят мащнысы статусуна аид олмур, даща мараглы сяжиййя дашыйыр.

        Азярбайжан лирик халг мащнылары юз мязмунуна эюря рянэарянэ, поетик вя эюзялдир. Бунларда щиссин чох образлы чаларлары ачылыр. Бу кейфиййят халгымызын мяняви дцнйасынын зянэинлийиня бир даща сцбутдур. Онларын поетик цслубу доьма тябиятин образлары иля сых баьлыдыр. Поетик сяжиййясиня эюря юзцнямяхсус гурулуша малик олан мятнляр билаваситя образларын паралелизминя дя ясасланыр. Лирик мащныларда ян башлыжасы ашигля мяшуг арасында цзви баьлылыг ямяля эятирян лирик, романтик васитяляр вясф олунур. Айли эежя, чешмя башы, улдуз, дурна эюзлц булаг, гара эюзлц жейран, гызыл эцл, ащу кими эюзляр, гара хал, гара телляр, гара зцлфлц вя с. тяряннцмц буна эюзял сцбутдур.

        Гыз вя оьланын эюзяллийи бу кими мащныларда эцл вя мейвялярин парлаг рянэляри иля мцгайися олунур. Бир гядяр юнжя гейд етдик ки, халг мащныларынын мцщцм гисмини тяшкил едян лирик мащнылар бу ъанра мяхсус диэяр нювлярдян (мярасим няьмяляри, ямяк няьмяляри, аиля-мяият няьмяляри вя с.) гат-гат фяалдыр, халгын мяняви тялябаты онлары щяр эцн, щяр саат дювриййядя сахлайыр. Башгасыны, даща доьрусу, профессионал охумаг габилиййятиня малик олан мцьяннини динлямяк имканында олмадыгда сяси олуб-олмамасындан асылы олмайараг щяр бир кясин щансыса бир халг мащнысынын ян азындан бир парчасыны додагалты зцмзцмя елямяси щамынын мцшащидя етдийи вя йа еля бирбаша йашадыьы бир эерчякликдир.

        Лирик мащны эюзяллик вя мящяббят дуйьуларындан тякан алыр. Ялбяття, эюзяллик вя мящяббятля баьлы олан щеч дя бцтцн дуйьулар лирик мащныйа чевриля билмир вя йахуд лирик мащны йарада билмир. Бир чох щалларда эцжлц лирик дуйьулары щярякятя эятирян, ону гейри-ади, унудулмаз едян, башгаларына тясир эюстярмяк эцжц верян диггятчякижи бир щадисянин олмасы да мащнылашма просесиндя мцщцм рол ойнайа билир.

        Лирик дуйьу фярди сяжиййя дашыдыьы цчцн ашиганя мащныларын илк йарадылышда конкрет бир мцяллифя баьлы олдуьу шцбщясиздир. Садяжя, заман ичиндя мцяллифин унудулуб анонимляшмяси вя халг арасында дилдян-диля эязиб долашараг эетдикжя даща да жилаланмасы вя вариатив кейфиййятляр газанмасы онларын фолклорлашмасы иля нятижялянмишдир. Бу мащнылар бюйцк яксяриййятля бястячи вя шаир истедадына малик хцсуси габилиййятя малик адамлар вя мяшщур ел ханяндяляри тяряфиндян йарадылмыш, лакин заман кечдикжя анонимляшмя просеси баш вермишдир. Бу мятнляр “халг мащнысы” статусуну халг арасында эениш йайылыб популйар олдугларына вя халгын мяняви-психолоъи ящвал-рущиййясини, яхлаги-естетик дяйярлярини, хялги-романтик рущуну дольун шякилдя якс етдирдийи цчцн дашыйырлар. Лирик мащнылар халгын рущуну. Поетик зювгцнц, мусиги дуйумуну, данышыг-нитг колоритини о гядяр тябии вя сямими бир тярздя ифадя едир ки, онлары охуйан вя йа динляйян щяр бир кяс сюзлярин дя, мусигинин дя мящз онун юзцнцн цряйиндян хябяр вердийини дцшцнцр.

        Азярбайжан ханяндяляри арасында мащны бястялямяк яняняси гядим заманлара дайаныр. Танынмыш ифачылардан Жаббар Гарйаьдыоьлу, Хан Шушински, Ялибаба Мяммядов, Щажыбаба Щцсейнов, Ариф Бабайев тяряфиндян бястялянян мащны вя тяснифляр щал-щазырда консерт салонларында, тядрис мцяссисяляриндя, ел шянликляриндя ифа олунур.

        ХХ ясрин эюркямли ханяндяси олан Хан Шушинскинин йарадыжылыьыны тядгиг едяркян диггятимизи чякян мягамлардан бири дя онун тяряфиндян ярсяйя эятирилмиш мащнылар олду. Узун илляр халг мащнысы кими танынан бу мусиги нцмуняляри йалныз ХХЫ ясрдя Хан Шушинскинин аиляси вя дювлятимизин милли мусигимизя гайьысы нятижясиндя бу мащнылар цзяриндя ханяндянин мцяллифлик щцгугу тясдиг едилмишдир.

        Тягдим олунан мягалядя Хан Шушински йарадыжылыьынын мящсулу олан ики мащны тядгиг олунур. Онлардан биринжиси “Хал йанаьында” мащнысыдыр. Мащны тяяссцф ки, бизим ялимизя мцяллифин юз ифасында олан вариантда эялиб чатмамышдыр. Тящлил етдийимиз нцмуня ХХ ясрин танынмыш ханяндяси Ябцлфят Ялийевин ифасындадыр.

        “Хал йанаьындан” мащнысы- “Ми” майяли сейэащла башлайыб “Ре” майяли шурла битмишдир. Бунунла йанашы 6/8 юлчцсцндя, “Анданте” темпиндядир. Мащны инструментал эиришля башлайыр. Бу эириш ики жцмляли тякрар гурулушлу период формасында йазылмышдыр (а+а).

        Щяр бир жцмля 8 ханяли, гапалы, квадрат гурулушлудур. Инструмантал мусигисинин нот йазысына диггят йетирсяк бурада предиомлардан вя тякрар сясляряндян эениш шякилдя истифадясиня бунунла йанашы мелодийа инкишаф хяттинин йцксялян-енян олдуьуну эюря билярик. Диапазон секста интервалы чярчивясиндя (биринжи октава до-лйа) инкишаф етмишдир. Бунунла йанашы оналтылыг, сяккизлик, чяряклярдян ибарятдир. Инструментал эириш ики фразайа 4х+4х вяя щяр бир фраза 2 мотивя - (2х+2х)+(2х+2х) вя онларын да щяр бири субмотивляря бюлцнцр.

       

       Мелодийа ися ики бянддян ибарят олмагла йанашы ики жцмлядян ибарятдир. Илк юнжя биринжи жцмля - а1 9 ханядян ибарят олараг гейри квадрат, гапалыдыр. Бу жцмля 3 мотивя 3х+3х+3х бюлцнцр. Бурада биринжи мотив цч дяфя тякрарланыр. Лакин сонунжу тякрарланмада ханяда дахилиндя оналтылыгла верилмиш кичик бязякля икинжи жцмляйя кечид верилмишдир. Онуда вурьуламаг лазымдыр ки, икинжи жцмля биринжи жцмлянин ясасянда инкишаф етмишдир. Буна эюрядя мелодик хятти горунуб сахландыьы цчцн бу жцмляйя а1 кими гейд етмишик. Бу жцмля йеяни икинжи жцмля 2 мотивдян 3х+3х вя щяр биридя субмотивляря бюлцнцр.

       

       Мятниня фикир версяк бурада севэи щиссляри, йара олан дуйьулар вя онун эюзяллийиндян бящс олунур. Цмумилликдя мусигини динляйян заманы вя сюзляриня фикир версяк мащнынын мащны ъанрынын лирик нювцня аид олдуьуну эюря билярик.

        Ыкинжи тящлил едяжяйимиз мащны ися “Гямярим” адланыр. Бу мащны эюркямли устад сяняткар, халг артисти, профессор Ариф Бабайевин ифасында лентя алынмышдыр.

        Мусиги тядгигатчыларындан Фирудин Шушински "Хан Шушински" адлы йазысында бу барядя диггятчякян бир хатиря гялямя алыб. Щямин хатирядян бялли олур ки, 1936-жы илдя Хан Шушински Шушайа Фирудин мцяллимин ямиси гызы Фатманын тойуна эялибмиш. Фирудин Шушински йазыр: “Юзц дя мяжлисдя щамыны йох, ян эюзял рягс етмяйи бажаранлары ойнадардылар. О заман дябдя олан ойун щаваларындан ян мяшщуру "Гяшянэи" щавасы иди ки, гыз вя эялинляримизин яксяриййяти бу щавайа, юзц дя Ханын иштирак етдийи тойларда ойнамаьа жан атардылар. Йадымдадыр: ширничи Йунисин гызы Гямяри ойнатдылар. Гямяр щям “Гяшянэи”ни ойнамагда, щям дя эюзялликдя Гарабаьда биринжи сайылырды...” [2, с.475]

        35 йашлы Хан Шушински да сон дяряжя эюзял вя йарашыглы бир жаван иди. Гямярин эюзяллийиндян, ширин-ширин сцзмясиндян рущланан Хан бядащятян Гарабаь эюзялиня бу сюзляри гошараг охумаьа башлайыб:

        Сачын узун щюрмязляр,

        Сяни мяни вермязляр,

        Яйил, цзцндян юпцм,

        Гаранлыгда эюрмязляр.

        Ай Гямярим, Гямярим,

        Эюзял Гямярим, Гямярим!..

        Инди халг мащнысы кими дилляр язбяри олан "Гямярим" илк дяфя 1936-жы илдя Шушада Кючярли мящяллясиндя Хан Шушински тяряфиндян бядащятян охунараг мусиги дцнйамызын солмайан инжиляриндян бириня чеврилиб.

        Тящлилиня эялдикдя “Гямярим” мащнысы 6/8 юлчцсцндя, “Модерато” темпиндядир. Мащны инструментал эириш, 2 куплет вя нягарятдян ибарятдир.

       

       Ыки жцмлядян ибарят олан инструментал эириш период формасында йазылыб (а+а1). 9 ханяни ящатя едян биринжи жцмля до майяли шикестяйи фарсдан башлайараг ми сейэащда тамамламышды. Биринжи жцмля гейри квадрат, гапалы формада йазылышмышдыр. Икинжи жцмля ися 7 ханяли, лакин биринжи жцмлядяки кими гейри квадратлы вя гапалыдыр. Онуда вурьуламаг истярдим ки, икинжи жцмлянин яввяли вя сонуда майядян башламагла йанашы еля юзцнлядя тамамланыр. Щяр ики жцмлянин фактурасы сяккизлик, чяряклярдян вя ясасянда пунктир ритмляря цстцнлцйцнц эюря билярик. Лакин жцмлялярин фяргляндирян хцсусиййят мелодийанын щярякят инкишафыдыр. Йяни биринжи жцмля йцксялян икинжи жцмля ися йцксялян вя енян хятдя инкишаф едир. Цмуми инструментал эиришин диапозону секста интервалы (ми- икинжиоктава до) чярчивясиндядир.

        Куплетя эялдикдя ися 10 ханядян ибарят бир жцмляли период формасындадыр. Гейри квадрат олмагла йанашы до майяли шикястяйи фарсдан башлайыр. Фактура бахымындансяккизлик, чяряклярдян ибарятдир вя мелодийа йцксялян-енян хцсусиййятиня маликдир. Енмя заманы бурада терсийа сычрайышларына раст эялинир. Нягарят ися цч жцмляли период формасында йазылмышдыр (а+а1+б).

       

       Биринжи жцмля олан а-6 ханядянибарятдир. Бу жцмля “Ай Гямярим” сюзляри иля башлайыб. Гейри квадрат вя до майяли шикестяйи-фарсын цзяриндя гурулмасына бахмайараг бешинжи ханядян ми сеэаща кечид баш верир. Бу кечид еля мелодийанын инкишафы ясасында баш верир. Фактурада йцксялян мелодийа ясасланараг йухары истигамятдян терсийа сычрайышындан истифадя олунмушдур.

        Буну нягарятин биринжи жцмлясинин 1,3,5-жи ханяляриндя эюря билярик. Жцмля юзц-юзцлцйцндя 3 мотив (2х+2х+2х) вящяр биридя юзцндя субмотивляри (1х+1х+1х+1х+1х+1х) жямляшдирир.

       

       Ону да вурьулайаг ки, икинжи жцмля олдуьу кими тякрарланыр. Лакин ону а1 кими гейдетмяйимиз жцмлянин сону майянин ( мисейэащ) цст терсийа иля битмясидир. Сону “Щей” сюзц иля битяряк бир ханяли цчцнжц жцмляйя кечид ролу ойнайыр. Кечиддян сонра 12 ханяли тякрар гурулушлу б жцмляси эялир. Бу жцмля гейри квадрат олмагла йанашы бурада бязяклярдян дя истифадя олунмушдур. Мелодийа ися енян принсипи цзяриндя гурулмушдур. Фактурайа эялдикдя ися чяряк вя сяккизликлярдян тяшкил олунмушду. Бу жцмля 3 мотивя 2х+2х+2х вя щяр бирмотивдя субмотивляря бюлцнмцшдц.

        “Гямярим” мащнысынын мятниня фикир версяк куплетдя санки ашигин горхусу якс олунуб. Бу щисси “Сяни мяня вермязляр” жцмлясиндя эюрмяк олар. Лакин нягарятдя ися ясасянда 1 вя 2 жцмляляриндя “Гямярин эюзяллийини, гяшянэлийини” вурьулайыр. Сонунжу б жцмлясиндя санки ашиг “юз Гямярини чаьырырмыш” кими ону ешидянляря чаьырыр. Цмумилликдя мусигини динляйян заман вя сюзляриня диггятйетирсяк халг мащнысынын лирик ъанрына аид етмяк олар.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Мухтароьлу В. ЩавалансынХанынсяси. Бакы: Азярняшр, 1971, 104 с.

2. Шушински Ф. Азярбайжанхалгмусигичиляри. Бакы: 1985, 480 с.

3. Чямянли Мустафа. МуьамдцнйасынынХаны (хатиряляр). Бакы: 2001, 271 с.

4. Ялийева Р., Асланова Х. Хан Шушински - 100. "Мядяни-маариф", 2002, Н1-2, с.6-7.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы