Начальная страница журнала
 
Архив

 

Этномузыковедение


ХАН ШУШИНСКИНИН ИФАСЫНДА “ЗАБУЛ СЕЭАЩ” МУЬАМЫНЫН ТЯЩЛИЛИ

Автор: Бяйимханым ВЯЛИЙЕВА                  Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

       Азярбайжан муьам ифачылыьынын эюркямли нцмайяндяси Хан Шушинскинин чох шахяли, зянэин йарадыжылыьыны арашдыраркян диггятимизи устад сяняткарын ифасында лентя йазылан Сеэащ муьамларына йюнялтдик. Йедди ясас муьамлардан бири олан Сеэащ мягамынын гурулушу ?-1-1 тон формуллу цч тетрахордун говушуг цсулла (х1 интервалы мясафясиндя) бирляшмясиндян ибарятдир. Сяссырасы 10 пилля олуб, ЫВ пилля майя (тоника), ЫЫ пилля ися ясас тон ящямиййятиня маликдир. Сеэащ мягамынын ЫЫ, ЫВ, ВЫ, ВЫЫ, ВЫЫЫ, ЫХ пилляляри истинад-дайаг пилляси кими муьамын шюбяляринин ясасында дурур вя халг мащнылары, рягсляр, ашыг щавалары щямин пилляляря ясасланыр. Сеэащ мягамынын сяссырасы “ми”дир.

        Гарабаь мяктябинин диэяр нцмайяндляри кими, Щажы Щцсц, Жаббар Гарйаьдыоьлу, Ислам Абдуллайев, Мяшяди Мяммяд Фярзялийев, Сейид Шушински йарадыжылыьында Сеэащ аилясиня дахил олан муьамлар юнямли йер тутур. Бунун ясас сябябляриндян бири онун устадынын дюврцн эюркямли ханяндяси Ислам Абдуллайевин олмасыдыр. Бирмяналы шякилдя ХЫХ яср мусиги ижтимаиййятиндя ады чякилян ханяндя ян йахшы Сеэащ ифачысы кими гябул олунуб, халг тяряфиндян Сеэащ Ислам адландырылырды. О, сеэащы дольун охумагла динляйижиляри дейил, щямкарларыны беля валещ едирди. Ислам Абдуллайевин йарадыжылыьында бу муьамын мцхтялиф вариантлары ейни дяряжядя диггятялайиг шякилдя ифа олунмушдур. Мялумдур ки, Азярбайжан муьам мяжлисляри, консерт салонлары, ел шянликляри вя бястякар йарадыжылыьында Сеэащ муьамындан истифадя диэяр дястэащлардан даща чох тясадцф олунур.

        Мусигишцнаслыьа даир ядябиййатда Сеэащ сюзцнцн мяншяйи ики фарс сюзцнцн се - цч, эащ- мякан кими тяржцмя олунараг дилимиздя цч мякан анламында ишлядилир. Сеэащ муьамынын вятяни Азярбайжандыр. Азярбайжан ханяндяляри сеэащы йцксяк пешякарлыгла ифа етмякля щяр заман Шярг мусигичиляриндя тяяжжцб доьурмушлар. Иран мусигишцнасы Рущулла Халиги “Нязяр-бе мусиги” (“Мусигийя бир нязяр”) ясяриндя йазыр ки, “Сеэащ” сюзцня гядим Иран мусиги китабларында тясадцф едилдийиня бахмайараг, Иран мусигичиляринин бир чоху “Сеэащ” муьамынын анжаг азярбайжанлылара (Гафгаз тцркляриня - мцял) мяхсус олдуьуну дцшцнцр, чцнки, доьруданда “Сеэащ” муьамы азярбайжанлылар (тцркляр - мцял) арасында даща чох инкишаф тапмышдыр вя Азярбайжан ханяндяляри бу муьамы чох бюйцк мящарят вя шювгля ифа едирляр”. Диэяр Иран мусигичиси Яли Няги Вязири “Тар китабы” ясяриндя бу фикри тясдиг едир.

        “Азярбайжанда эениш йайылмыш, дярин емосионал тясир эцжцня вя милли хцсусиййятляря малик дястэащларындан олан “Сеэащ” мящяббят вя ашиганя щиссляр, лирик ящвал-рущиййя тяряннцм едир. Гейд етмялийик ки, муьамларымызын нахышы, тажы сайылан “Сеэащ” халгымызын ян чох севдийи, ханяндя вя сазяндяляримизин сюнмяз илщамла ифа етдикляри юлмяз сянят инжисидир. Яэяр муьамат алямини сещрли бир эцлцстана бянзятсяк, “Сеэащ” онун гызыл эцлцдцр. Муьамларымыз ежазлы цзцкдцрся “Сеэащ” онун ян гиймятли гашыдыр. Муьамат халгымызын мцбаризя язминдян, севинж, кядяр вя мящяббятиндян йоьрулмуш мющтяшям бир даь силсилясидирся, “Сеэащ” онун фцсункар зирвясидир. Еля зирвя ки, бу ялчатмаз ужалыгдан мянявиййат эцлзарынын бцтцн эушяляриня эедян йоллар, изляр айдын эюрцнцр.

        Сеэащ чырпынтылары иля сызлайан, щясрятдян наля чякян йаныглы “Сеэащ”ын ришяляри кюнцлляря ишлямишдир. Еля буна эюрядир ки, “Сеэащ” сясляняндя црякляр диля эялир, инсанда щяйат ешги, йашамаг ешги йенилмяз гцввяйя чеврилир. Сещрли “сеэащ”ын дили иля кюнцлляря хейирхащлыг, мящяббят ахыб тюкцлцр, щиссляр, дцшцнжяляр йаз сямалары тяки дурулур, айдынлашыр”. [13] Сеэащ муьамынын эениш йайылмасына ясас сябяб онун динляйижидя йаратдыьы емосионал тясирля баьлыдыр. Бу муьам цмумиликдя мящяббят анлайышыны характеризя едир. Орада ифадя олунан кядяр вя гцсся инсанларда щижран, щясрят, айрылыг изтирабы кими щиссляри ашылайыр. Сеэащын мязмуну ики ясря йахын юз доьма гардашындан айры дцшмцш бядхащ гоншулары тяряфиндян тяжавцзя мяруз галмыш халгымызын йурд йаньысы, торпаг щясряти кими гайьыларыны диля эятирир. Бу щиссляр юзцнц инсан щесаб едян, дилиндян, дининдян, иргиндян асылы олмайан инсанларын щамысы цчцн хассдыр. Хцсусян лирик мягамлара кюклянян Азярбайжан халгы Сеэаща юзцнцн мяняви дцнйасыны диля эятирян мусиги кими бахыр.

        “Сеэащ” муьам аилясинин ян чох ханяндяляр тяряфиндян мцражият едилян нювц “Забул Сеэащ”дыр. Яввялляр Забул вя Сеэащ муьамлары мцстягил олараг охундуьу щалда мцяййян дюврдян сонра онлар бирляшдирилиб бюйцк муьам щалына дцшмцшдцр. Забул сюзцнцн мянасынын арашдырылмасында гябул олунан версийайа эюря орта ясрлярдя Иранын Систан вилайятиндя йерляшян шящярин ады олуб. ижтимаи ядябиййатда Азярбайжан ифачылыг тарихиндя “Забул Сеэащ” муьамынын эюркямли ифачысы Гасым (Забул Гасым) олмушдур.

        Ифачылар арасында Орта Сеэащ кими танынан Забул Сеэащ диэяр муьамлара нисбятян санки, мяркяз, ясас мювге тутур вя юз эушя вя шюбяляринин зянэинлийи иля диэяр сеэащлардан фярглянир. Тясадцфи дейил ки, Ц.Щажыбяйли юзцнцн “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриндя нцмуня кими мягамларын арашдырылмасында “Забул Сеэащы” ясас эютцрмцшдцр. ““Забул” вя “Сеэащ” муьамлары гядим заманларда мцстягил ифа олундуьу щалда сонралар бу муьамлар бирляшиб ващид бир муьам кими дя ифа олунмьа башламышдыр... Бу ики муьамын бирляшяряк йени бир муьам кими мейдана чыхмасы, шцбщясиз, муьам ъанрынын инкишафы иля ялагядардыр. Азярбайжанда башга щеч бир Шярг халгларынын муьамлары ичярисиндя вя щям дя Шярг мусигисиня аид жядвяллярдя “Забул” адына раст эялинирся дя амма щеч бир трактатда “Сеэащ забул” кими муьам адына тясадцф едилмир”. [1]

        Забул дястэащы мцхтялиф иллярдя мусигишцнаслар тяряфиндян нота алынмышдыр. Илк дяфя 1934-жц илдя бястякар Тофиг Гулийев тарзян Мянсур Мянсуровун, 1965-жи илдя Няриман Мяммядов Ящмяд Бакыхановун ифасында 2006-жы илдя Ариф Ясядуллайев... чап етмишди. Щал-щазырда Забул Сеэащ ашаьыдакы шюбя вя эушялярля тядрис вя ифа олунур:

        1. Бярдашт (Забул вя йа манянди Щисар-мцхалиф иля)

        2. Майейи-Забул

        4. Манянди-мцхалиф

        5. Сеэащ

        6. Мцбярригя

        7. Зил Забул

        8. Манянди-щисар (зилдя)

        9. Манянди-мцхалиф (зилдя)

        10. Забул сеэаща айаг.

        Бу муьамы ясас етибары иля цч бюйцк щиссяйя бюлмяк олур: Дярамяд, Забул, Сеэащ.

        Тягдим етдийимиз мягалядя Хан Шушинскинин ифасында лентя алынмыш Забул Сеэащ муьамынын ифа хцсусиййятлярини арашдырмаьа чалышажайыг. Лент йазысы 21 дягигя 38 санийяни ящатя едир. Хан Шушинскинин бу ифасы диэяр ханяндялярин ифасындан фяргляндирян ясас хцсусиййят гыса вя лаконик олмасыдыр. Бу муьамын ясас мяьзини йормадан тамашачыйа чатдырмасындан иряли эялир. Ифасына бирбаша Майя иля башлайан ханяндя Мящяммяд Фцзулинин “Сагийа, жам тут ол ашигя ким, гайьулудур” гязялиня мцражият едир. Майедя гязялин илк ики бейтиндян истифадя едян ханяндя мящяббят дуйьусундан язиййят чякян ашигин дцнйа щалындан эилейини диля эятирир. Фцзули лирикасы вя Хан Шушинскинин эюзял авазы динляйижини дцшцндцрцр вя ейни заманда дярин кядяр щисси йарадыр:

        Сагийа, жам тут ол ашигя ким, гайьулудур,
        Гайьу чякмяк ня цчцн, жам иля алям долудур.

        Тялх эюфтарсыз олмаз ляби-йар, ей ашиг,
        Чох щявяс ейлямя ол шярбятя ким, аьулудур.

        Даща сонра Муйе эушясиня кечян ханяндя сясиндя олан гейри-ади зянэуляляр вя мялащятдян истифадя едяряк мцхтялиф ширин эязишмялярля Муйени эязишяряк Майейя айаг вериб мцшайятя кечид едир. Бу шюбянин дахили драматурэийасында ясас тясир елементи кими мусигинин инсаны севэийя инандырма дяряжяси чыхыш едир. Цмумиййятля Сеэащ жидди бир севэи дастаныны хатырладыр. О, йерсиз зянэуляляри, сцнилик байаьылыьы севмир. Бурада охунан гязялляр дя бу илащи мелодийанын мязмунуну, идейасыны динляйижийя там мянада чатдырыр ки, онун гялбиня, цряйиня сирайят едя билсин:

        Гойалым башы хцми-бадя яйаьиня мцдам,
        Тутмамаг олмаз онун щцрмятини, бир улудур.

        Бунжа ким, кущ сифят башимя дашлар урулур,
        Дидейи-бяхтим ойанмаз, ня аьыр уйьулудур.

        Дили-пцрхунимя йаьдырма бяла пейканын,
        Щязяр ет шишяйя, наэащ зяряр ейляр, долудур.

        Сяняткарын ифасына гулаг асдыгжа щисс едирик ки, Сеэащ инсанын изтирабындан иряли эялян дахилиндяки пцнщан арзуларын, щисслярин тяржцманыдыр. Хан Шушински Зил Сеэащ шюбясиндя Фцзули лирикасынын кюмяклийи иля инсана хас олан Илащи севэи щиссини тар вя каманын мцшайяти иля мусиги дилиндя ифадя едир. Олдугжа лирик, инжя халлары иля динляйижини хяйала далмаьа тящрик едир. Щяссас мусиги дуйуму олан щяр бир кяс бу ифайа биэаня гала билмир:

        Кюнлцмцн зяхминя пейканын етдим мярщям,
        Эянжи-гямдир, нола эяр бюйля дямир гапулудур.

        Нярэисин фикри, Фцзули, эюзц кюнлцмдя эязяр,
        Тутар ащу вятян ол йердя ки, отлу, сулудур.

        Даща сонра рянэ сяслянир, ханяндя “Зил Забул” шюбясиня кечид едир. “Зил Забул” шюбяси дярин фялсяфи тутума маликдир. Мелодийа гурулушу бахымындан “Майе Забул” иля ейнилик тяшкил едир. Лакин, “Зил Забул” даща йаньылы, даща дольун, даща да чохжящятлидир. Бурада ифачы санки, узун, йоружу мцбаризянин сонунда даща мцдрик, даща юзцндян яминдир. О, юз талейиня, гисмятиня важиб амил кими йанашыр. Яглин камиллийин кюмяклийи иля гялябя газанажаьындан яминдир. Бу шюбядя ханяндя “Майе Забул”дан фяргли олараг сяс имканларыны вя сясиндяки мялащяти даща габарыг шякилдя эюстяря билир:

        Щяйат баьчасынын баьбаны бизик,
        Йарпаьы сюз ачан эцлляр бизимдир.
        Биздян илщам алыр шейда бцлбцлляр,
        Няьмяйя жан верян дилляр бизимдир.

        Даща сонра “Мцбярригя” ифа едян ханяндя “Зил Забул” рянэинин чальысындан сонра бирбаша мцшайятя йер вермядян “Манянди-Щисар” шюбясиня кечид едир. “Манянди-Щисар” шюбясини дя юзцня мяхсус эюзял бир тярздя усталыгла ифа едяряк “Манянди-Мцхалиф” шюбясинин ифасына башлайыр.

        “Манянди Мцхалиф” шюбясиндя ися Ялиаьа Ващидин шеириндян истифадя едян сяняткар бу шюбянин ифасы иля муьамын мязмунуну Забул щиссясиндяки ящвал-рущиййяйя гайтармыш олур:

        Сян йери арханжа зцлфцн сцрцнсцн,
        Сцнбцлляр ал-йашыл дона бцрцнсцн.
        Эцняш жамалын ач, ашкар эюрцнсцн,
        Бащар бир тяряфдян, йай бир тяряфдян.

        Йухарыда сюйлядикляримизи цмумиляшдирсяк беля гянаятя эялирик ки, Хан Шушинскинин ифасында “Майе” вя “Муйе” шюбяляри олдугжа лирик тяряннцмля ифа олунуб. Тар вя каманын мцшайяти иля ханяндя шюбянин ялван сяслянмясиня хцсуси фикир верир, “Манянди-Мцхалиф” вя “Сеэащ” шюбяляриндя тарын вурьулу мизрабларынын кюмяйи иля даща ритмик жизэилярля вокал ифа эюстярир. Бу жящятляря “Зил Забул”, “Манянди-Щисар” вя “Манянди-Мцхалиф” шюбяляриндя дя хцсуси диггят йетирир. Сонда йумушаг вя инжя сяс дюнмяляри иля сеэаща айаг верир вя дястэащ сона йетир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Ахундов И. - Азярбайжан муьамлары. Б., 2015

2. Щажыбяйли Ц. - Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Б.,1985

3. Исмайылов М. - Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары. Б.,1985

4. Зющрабов Р. - Шифащи яняняли Азярбайжан профессионал мусигиси. Б., 1996


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы