Начальная страница журнала
 
Архив

 

Музыкальное образование


ЩАЖЫ ХАНМЯММЯДОВУН КОНСЕРТЛЯРИНИН ЪАНР ВЯ ГУРУЛУШ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

Автор: Севда МЦТЯЛЛИМОВА                  Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

       Азярбайжанын эюркямли бястякары Щажы Ханмяммядовун йарадыжылыьында инструментал консерт ъанры хцсуси йер тутур вя онун цслуб хцсусиййятляринин тякамцлцнцн юйрянилмясиндя бу ясярляр мцщцм ящямиййятя маликдир.

        Инструментал консерт ъанры Авропа мусигисиндя ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя йаранмыш вя бу эцня кими бюйцк инкишаф йолу кечмишдир. Бу ясярлярин яксяриййяти мцхтялиф миллятлярдян олан мусигичилярин консерт репертуарыны бязяйир вя мусиги тящсили системиндя бцтцн алятляр цзря тядрис програмларынын ясасыны тяшкил едир.

        Щ.Ханмяммядовун тарихи ящямиййяти ондан ибарятдир ки, о, илк дяфя олараг, Азярбайжан милли мусиги аляти олан тар иля симфоник оркестр цчцн консерт йаратмышдыр. Бунунла да классик ъанра йени мювгедян йанашмыш, милли вя симфоник мусиги алятляринин ифачылыг имканларыны бу ъанр дахилиндя узлашдырмыш вя Азярбайжан мусигисиндя консерт ъанрынын инкишафында йени бир сящифя ачмышдыр. О, Авропа мусиги яняняляриня ясасланараг, Азярбайжан мусиги мядяниййятиня халг чальы аляти вя симфоник оркестр цчцн консерт ъанрыны дахил етмишдир. Ондан сонра бир сыра бястякарлар бу тип консертляр йаратмышлар.

        Щ.Ханмяммядов йедди консерт бястялямишдир. Бунлардан беши тар аляти цчцн, бири каманча, бири ися арфа аляти цчцн нязярдя тутулмушдур. Эюрцндцйц кими, бястякар юз йарадыжылыг цслубунда тякжя халг чальы алятляри иля мящдудлашмайараг, симфоник оркестр алятляриндян бири олан арфа алятиня мцражият етмишдир. Республикда вя онун щцдудларындан кянарда эениш сурятдя танынмыш тар вя каманча цчцн консертлярдян сонра йаранмыш Щ.Ханмяммядовун Арфа иля симфоник оркестр цчцн Консертинин мараглы жящятляриндян бири ондан ибарятдир ки, бу ясяр Азярбайжан халг мусиги аляти ганун цчцн ишляниляряк (ганун вя фортепиано цчцн кючцряни Тяраня Ялийева), халг чальы алятляри цчцн йазылмыш консертляр силсилясиня дахил олунмушдур.

        ХХ яср Азярбайжан мусигисинин чох ориъинал вя юзцнямяхсус сащяси олан тар консертляри - тар ифачылыьынын инкишафы вя тякамцлцндя зирвяляриндян бирини тяшкил едир. Тарын йени, виртуоз имканларынын ачылмасында, онун образ-мязмун даирясинин эенишляндирилмясиндя мящз тар консертляри мцстясна рол ойнамыш, тар ифачылыьынын даща йцксяк сявиййяйя чатмасына мющкям зямин йаратмышдыр.

        Щажы Ханмяммядовун илк тар Консертиндян башлайараг, тар вя диэяр халг чальы алятляри иля симфоник оркестр цчцн (еляжя дя халг чальы алятляри оркестри цчцн) консерт ъанры Азярбайжан мусигисиндя яняняви олмушдур. С.Рцстямовун, С.Ялясэяровун, Т.Бакыхановун, З.Баьыровун, Н.Мяммядовун, Р.Миришлинин, М.Умудовун вя башга бястякарларын мцхтялиф сяпкили консертляри милли мусигинин инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр.

        Тядгигатчы Лейла Щясянова “Тар иля симфоник оркестр цчцн консертлярин йаранма вя инкишаф тарихиня бир нязяр” адлы мягалясиндя Азярбайжанда тар консертляринин инкишаф тарихини изляйяряк, онлары ики мярщяляйя айырмышдыр. Мцяллифин йаздыьына эюря, тар иля симфоник оркестр цчцн консертлярин йарадылмасынын биринжи мярщялясини 1950-1970-жи илляр тяшкил едир ки, “бу мярщялядя Щ.Ханмяммядовун 1, 2, вя 3 сайлы консертляри йаранмышдыр. Илкин мярщялядя тар иля симфоник оркестр цчцн консерт ъанрынын бцнювряси гойулмуш, Азярбайжан тарынын бядии-техники имканларынын симфоник оркестрин ифадя васитяляри иля вящдятинин йарадылмасы там тясдигини тапмышдыр” (1, с. 116).

        Тядгигатчы икинжи мярщялянин 1980-90-жы илляри ящатя етдийини эюстярмишдир. О, йазыр: “Бу мярщялядя Щ.Ханмяммядовун 4 вя 5 сайлы консертляри, С.Ялясэяровун 2 сайлы консерти, Т.Бакыхановун, Н.Мяммядовун, Р.Миришлинин, М.Умудовун тар иля симфоник оркестр цчцн консертляри йаранмышдыр. Артыг икинжи мярщялядя бу ъанрын мящсулдарлыьы артмыш, мцхтялиф бястякарларын консерт ъанрында йени ахтарышларынын бящряси олан нцмуняляр мейдана чыхмышдыр” (1, с. 116).

        Консерт - щансы алят цчцн йазылмасындан асылы олмайараг, инструментал мусигинин йцксяк зирвяси щесаб олунур. Алятин бядии-техники имканларынын нцмайиш етдирилмясиндя бюйцк рол ойнайыр. Бу контекстдя тематик инкишафын мигйасынын эенишляндирилмяси, тонал планын зянэинляшдирилмяси, силсилянин вящдятиня вя бцтювлцйцня наил олунмасы хцсуси ящямиййятя малик мясялялярдир.

        Консерт ъанрында инструментал ифа тярзи, щяр щансы алятин оркестрин мцшайияти иля виртуоз ифасы юзцнц тясдиг едир. Консерт ъанрынын тематизми вя онун динамик инкишафы симфоник тяфяккцр принсипинин ганунауйьунлуьу ясасында тясдиглянир. Гярб мусиги тарихиндян мялумдур ки, щяр бир инкишаф етмиш ъанр юзцнцн кулминасийа нюгтясиня чатана гядяр, мцяййян тякамцл просеси кечир. Бу бахымдан бир чох ъанрларын инкишаф едяряк, бир-бириня олан тясири вя гаршылыглы ялагяси мялумдур. Ъанрын кичик салон мусиги ифачылыьы сявиййясиндя инкишаф едяряк, даща эениш аудиторийайа чыхмасыны вя мцшайиятин эениш симфоник оркестр сявиййясиндя щяллини, тякамцл просесинин нятижяси кими гиймятляндирмяк олар.

        Щяр бир ъанрын йаранмасы вя она хас ганунауйьунлуг, классик мусиги янянясиня табедир. Лакин бурада ъанрын инкишаф мярщяляси, бястякарын мянсуб олдуьу миллятин, милли-естетик яняняляриндян вя ейни заманда дцнйаэюрцшцндян асылыдыр. Классик мусиги ъанрларынын мцяййян ганунауйьунлуг чярчивясиндя йаранмасына, ифадясиня бахмайараг, она милли-мусиги янянясинин тясири дя чох ящямиййятли рол ойнайыр. Бу бахымдан милли Азярбайжан профессионал мусигисиндя консерт ъанрынын йаранмасына вя инкишафына, онун тямял дашыны тяшкил едян шифащи яняняли профессионал мусигинин тясири шцбщясиздир. Бу вя йа диэяр ъанрын бястякарларын йарадыжылыьында ифадяси, бир нюв, мили мусигисинин тясири алтында юзцнц эюстярмишдир.

        Азярбайжанда тар ифачылыг сянятинин инкишафы юзцнямяхсус тарихя маликдир. ХХ ясрдя Азярбайжанда мусиги мядяниййятинин инкишаф истигамятлярини ики тенденсийа тяшкил едир: бир тяряфдян, халг мусигичиляринин фяалиййяти актив сурятдя, шифащи яняняляр ясасында инжясяняти зянэинляшдирир, диэяр тяряфдян, мусиги мядяниййятиня Авропа мусиги мядяниййятинин тясири иля сых баьлы олан йени мусиги формалары дахил олур вя тарихян мющкямлянир.

        Щ.Ханмяммядовун консерт ъанрында йаздыьы ясярляр инструментал мусиги ядябиййатында юзцнямяхсус йер тутмуш вя мцяллифин фярди цслубуну мцяййян етмишдир. Мцяллиф бу ъанр дахилиндя юзцнцн бястякар вя ейни заманда ифачы бажарыьыны йцксяк сявиййядя нцмайиш етдирмишдир.

        Щ.Ханмяммядовун инструментал консертляри фярди йарадыжылыг дяст-хятти иля танынмыш вя бир сыра йениликлярля баьлы олмушдур. Бястякарын консертляри мусиги дили, бястякарлыг техникасы, еляжя дя солист алятин виртуоз ящямиййятли ифадяси хцсусиййятиндя мярщяляли характеря малик олуб, мцяллифин йарадыжы габилиййятини бцрузя вермишдир.

        Щ.Ханмяммядовун консертляриндя мцяллими Г.Гарайевин мусиги цслубунун тясири дуйулур. Мусиги тяфяккцрцнцн симфониклийи, оркестр партийасынын айдынлыьы, мювзуларын инкишафлылыьы халг мусигисиня вя муьама хас инкишаф цсулларынын тятбиги буну сцбут едир. Щ.Ханмяммядовун инструментал консертляриндя халг мусигиси гайнагларына истинад етмя, формайарадылышы хцсусиййятляри вя с. билаваситя юз яксини тапыр.

        Классик инструментал консертлярин гурулушу цч щиссяли силсиля формасындадыр. Щяр бир щиссянин силсилядя юзцнямяхсус йери вя ящямиййяти, гурулуш хцсусиййятляри вардыр. Бу хцсусиййятляр, демяк олар ки, бцтцн алятляр цчцн йазылмыш консертлярдя юзцнц эюстярир, бу бахымдан, Щ.Ханмяммядовун инструментал консертляри дя истисна дейил.

        Щ.Ханмяммядовун инструментал консертляри адятян цч щиссядян ибарят силсилядир: биринжи щисся - сонато аллеэросу; икинжи щисся - аьыр темпли, лирик характерли, цчщиссяли формада; цчцнжц щисся - тез темпли финал, рондо формасында.

        Тар Консертляриндя щиссялярин темпиндя мцяййян дяйишикликляр нязяря чарпса да яняняви темп ардыжыллашмасы сахланылыр.

        Каманча Консертиндя дя силсилянин гурулушунда яняняви темп ардыжыллыьы эюзлянилир: Ы щисся - Аллеэро модерато, ЫЫ щисся - Ларэо, ЫЫЫ щисся - Аллеэро модерато.

        Йалныз Арфа Консертиндя щиссялярин темпи ашаьыдакы кимидир: Ы щисся - Модерато, ЫЫ щисся - Анданте, ЫЫЫ щисся - Аллеэро модерато. Бу жцр ардыжыллыгдан эюрцндцйц кими, бястякар консерт ъанрынын яняняви жящятляриндян бири олан темп контрастлыьы чярчивясиндян чыхараг, мусигинин инкишафыны аста темпдян жялд темпя доьру истигамятляндирмишдир ки, бу да бир гядяр муьам ифачылыьындан эялян тядрижи инкишаф принсипиня уйьундур.

        Ейни заманда, консертлярин цмуми гурулуш-композисийасында яняняви жящятляри гейд едяк. Нязярдян кечирдийимиз консертлярин Ы щиссяляри соната аллеэросу формасында бястялянмишдир. Ясярдя експозисийаларын охшар вя фяргли жящятлярини гейд едяк. Експозисийаларын ясас партийаларында мювзунун ишлянилмяси сайясиндя онун вариантлы сяслянмяляри мейдана эялир. Мювзуларын гурулушунда цч щиссялилик юзцнц эюстярир. Орта бюлмяляр дя мювзунун вариантлы ишлянилмясиня ясасланыр. Хцсусиля мювзуларын вариантлы ишлянилмясиндя диггяти жялб едян жящятляр юзцнц эюстярир; мясялян, эириш вя ясас мювзулар айры-айрылыгда тягдим олунса да, сонрадан онларын елементляринин говушдурулмасы юзцнц эюстярир.

        Бу бахымдан 1 сайлы Тар Консертинин Ы щиссяси - ж-молл, Аллеэро, соната формасындадыр. Бу щисся ики ханялик оркестр эириши иля ачылыр. Эириш бцтцн Ы щиссянин ящвал-рущиййясини мцяййян едир. Онун фяал щярякяти инкишафа тякан верир. Эиришин ритмик гурулушу мусигинин инкишафында ящямиййятли рол ойнайыр вя ясас мювзуда да остинат фон кими сахланылыр. Ясас мювзунун гятиййятли интонасийалары тематизмин ясасыны тяшкил едир. Ейни заманда, илкин вариант кичик щяжмли мелодик жцмлялярдян ибарят олараг, щяр дяфя щяжмини эенишляндирир вя даща эениш няфясли мелодик инкишафа наил олур.

        Бястякарын 2 сайлы Тар Консертинин Ы щиссяси - Аллеэро, а-молл, лирик-драматик мязмунлудур. Ы консертдя олдуьу кими, бурада да Ы щисся 2 ханяли йыьжам оркестр эириши иля башланыр. Солистин партийасы квинта интонасийасы иля башланыр. Мелизмлярля зянэин бу мювзу юз гятиййяти вя ирадяси иля сечилир.

        Кюмякчи мювзулар - ясас мювзу иля тембр, образ, ритмик хцсусиййятляриня эюря тязадлыг тяшкил едир. Кюмякчи мювзуларда бястякарын лирикасына хас олан жящятляр, айдын мелодийа, ахыжылыг, мащныварилик юз яксини тапыр. Айдын, сялис мелодийа бир нов, лирик гадын рягслярини йада салыр.

        Кюмякчи мювзулар адятян икищиссяли вя йа цчщиссяли олур. Форманын щиссяляри периодлардан ибарят олур, адятян, икинжи период биринжинин вариантлы тякрарына ясасланыр. Мювзуларын гурулушунда хцсусиля секвенсийалылыг юзцнц габарыг эюстярир вя бу цсул мювзунун мцхтялиф тоналлыгларда сясляндирилмясиля онун ишлянмясиня йол ачыр. Консертлярдя експозисийанын сонунда тамамлайыжы бюлмя верилмир, буну кюмякчи мювзунун сонунжу жцмляси явяз едир вя ишлянмя бюлмясинин щазырланмасына хидмят едир.

        Ишлянмя бюлмясиндя мювзуларын инкишафы давам етдирилир, бурада щям тоналлыг гаршылашдырылмалары, щям дя мелодик вариасийа олунма диггяти жялб едир. Ишлянмя бюлмясиндя дя мусиги материалынын мярщялялярля инкишафы гейд олунмалыдыр. Эириш вя ясас мювзулар бир-бириня гаршылыглы тясирдя, йени сяслянмядя верилир, бурада ашыг мусигисинин интонасийалары юня чыхыр.

        Консертлярин биринжи щиссясиндя каденсийалар хцсуси ящямиййят кясб едир. Каденсийалар “ад либитум” бюлмясиндя верилир. Консертлярдя каденсийа ишлянмя бюлмясиндя сонра эялир вя бир нюв, ишлянмянин икинжи дальасыны ямяля эятирир: бурада тарын виртуозлуьу нцмайиш етдирмякля йанашы, ишлянмяйя хас олан инкишаф цсулларындан да истифадя олунур.

        Каманча Консертиндян каденсийада форшлаглар, ферматолар, щямчинин питсикатолар юзцнямяхсуслуьу иля сечилир. Арфа Консертиндя дя алятин бядии-техники имканлары каденсийада эениш сурятдя нцмайиш олунур.

        Щ.Ханмяммядовун инструментал консертляринин тимсалында беля бир жящяти дя гейд етмяк лазымдыр ки, бястякар каденсийаларын мусиги мятнин муьамлардан вя халг мусигисиндян эениш сурятдя истифадя ется дя, онлары дягиг сурятдя нотлашдырмышдыр. Бурада диггяти чякян ясас жящят бястякарын тарын шифащи яняняли ифа тярзиня хас олан муьамвари импровизасийаны солистин ющдясиня бурахмамыш, яксиня, онун жидди чярчивялярини мцяййян етмишдир. Каденсийа бюлмяляриндя юзцнц эюстярян бу жящят яняняви олараг, диэяр бястякарлар тяряфиндян дя сахланылмышдыр.

        Щ.Ханмяммядовун инструментал консертляри соло вя симфоник мусигинин принсиплярини юзцндя узлашдырыр ки, бу да щямин ъанра хас олан жящятдир. Соло алятин виртуоз вя ифадяли имканларындан максимал дяряжядя истифадя олунмушдур. Щ.Ханмяммядовун консертляри симфоник вцсятиня эюря Азярбайжан мусигисинин йцксяк сявиййяли оркестр ясярляри иля бир жярэядя дурур.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Щясянова Л.М. Тар иля симфоник оркестр цчцн консертлярин йаранма вя инкишаф тарихиня бир нязяр. // “Мусиги дцнйасы” ъурналы, № 1-2(35), 2008, с.116-119.

2. Кафарова З.Г. Гаджи Ханмамедов. Б.: 1988.

3. Сейидова Й.Ш. Щ.Ханмяммядовун каманча консертинин ифа цслуб хцсусиййятляри. // “Мусиги дцнйасы” ъурналы, № 1-2 (27), 2006. с. 180-182.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы