Начальная страница журнала
 
Архив

 

Этномузыковедение


ШЦШТЯР МЯГАМЫНА ЯСАСЛАНАН ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫ

Автор: Шябням ШЫХЯЛИЙЕВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

        Шцстяр мягамы халг мащныларынын мелодийа, мягам, интонасийа вя каданс хцсусиййятляриня юзцнямяхсус тясир эюстярмишдир. “Аман кяклик ялиндян” халг мащнысы Аллеэретто темпиндя, 6/8 ханя юлжцсц иля охунур вя “лйа” майяли Шцштяр мягамына ясасланыр [1, 37]:

       

        Мащны майянин алт квартасындан (ми) цст медиантасына (до) гядяр олан сяс сырасыны (е1-ж2) ящатя едир, диапазон к.6 щяжминдядир. Мащнынын фраза вя жцмля каданслары Шцштяр мягамынын каданс хцсусиййятляриня табедир. Беля ки, фраза вя жцмляляр “лйа” Шцштярин ЫВ вя ВЫ пилля¬синдя битмякля йарым каданс, ЫЫЫ пиллядя (тамамлайыжы тон) битмякля там каданс ямяля эятирир:

       

        Мащны садя икищиссяли формайа маликдир вя ики садя периоддан тяшкил олунмушдур: А+Б. Яксяр халг мащныларында олдуьу кими, бу мащныда да фраза вя жцмляляр кичик гурулушдадыр. Биринжи период (А) 2 жцмлядян тяшкил олунмушдур: 4х+4х. Квадрат гурулушлу жцмляляр вариантлы тякрардыр: а+а1. Ики жцмляни бир-бириндян фяргляндирян хцсусиййят онла¬рын каденсийасыдыр. Беля ки, 1-жи жцмля (ханя 1-4) Шцштяр мягамынын алт терсийасында (ханя 4, фа), йяни мягамын ЫВ пиллясиндя битмякля, йа¬рым каданс сяжиййяси дашыйыр:

       

       

        Важиб бир мясяляни гейд едяк ки, Шцштяр мягамына ясасланан бязи халг мащныларында фраза вя жцмлялярин ЫВ пиллядя гярарлашмасы мцшащидя олунур. Бу тязащцр мусигишцнаслыг арашдырмаларында Шцштярдян Щумайун мягамына кечид кими шярщ едилир. Щягигятян дя Шцштярин ЫВ пиллясиндя баш верян фраза вя жцмля сонлуглары Щумайунун характерик тонуна хас олан интонасийа тясири баьышлайыр. Лакин ЫВ пиллядя гярарлашма Щумайун тясири баьышласа да, яслиндя мящз Шцштяря хас олан йарым кадансдыр. Беля мелодик тязащцрц Щумайуна йюнялмя кими дя шярщ етмяк олар. Бизжя, беля мелодик сонлуьа Шцштяря хас олан йарым каданс кими йанашылмасы даща дцзэцндцр. Чцнки мелодийа гурулушунун мянтиги дя буну демяйя ясас верир. Беляликля, бу мащныда форманын биринжи щиссясиндя (А) 1-жи жцмля ЫВ пиллядя битяряк йарым каданс иля тамамланыр.

        2-жи жцмля дя 4 ханядян (2х+2х) вя 2 бярабяр фразадан ибарятдир (ханя 5-8). Бу жцмля 1-жи жцмляни тякрар едир. Лакин фяргли олараг тамамлайыжы тонда там кадансла битир (ханя 8). Бунунла да 2-жи жцмля биринжи периоду (А) йекунлашдырыр:

       

        Мащнынын ясас мелодик хцсусиййятляриндян бири дя 1-жи вя 2-жи жцмлялярин кварта сычрайышы иля башламасыдыр: е1 – а1. Бу сышрайыш “лйа” Шцштярдя майянин алт квартасындан (ми) майяйя доьру (лйа) баш верир: ЫЫЫ-ВЫ. Ики жцмля дя ейниля кварта сычрайышы иля башлайыр:

       

        Мащнынын формасында икинжи период (Б) цч садя жцмлядян тяшкил олунмушдур (ханя 9-20). Жцмляляр квадрат гурулуша маликдир: 4х+4х+4х. Мащнынын нотунда “нягарят” щиссяси йазылмаса да, периодун 1-жи жцм¬лясиня нягарят кими бахыла биляр.

        Икинжи периодун 1-жи жцмляси “Лйа” Шцштярин “тяркиб” шюбясиня, ВЫЫ пилляйя (си) истинадян башлайыр. Бу жцмля 2 фразадан (2х+2х) ибарятдир. Илк фраза к.3 щяжминдядир вя мягамын “тяркиб” пиллясиндян (си) башлайыб майясиндя (лйа), йяни ВЫ пиллядя битяряк, йарым каданс йарадыр: ж2-щ1-а1. Икинжи фраза А периодундакы 1-жи жцмлянин икинжи фразасы иля ейнидир, бу фраза да ейниля эис1-ф1-е1-ф1 сонлуьуна малик олуб, майянин алт терсийасында (ЫВ пилля, фа) битир вя йарым каданс сяжиййяси дашыйыр:

       
       

        Жавабверижи 2-жи жцмля 4 ханя олмагла, гарышыг вя ашаьы енишли щярякятля мягамын ЫЫЫ пиллясиндя, йяни тамамлайыжы тонда битир. Бу жцмля дя 2 фразадан ибарятдир. Икиханяли 1-жи фраза майянин алт терсийасындан (фа) башлайыр вя мелодийа йухары ф1-эис1-а1 щярякяти едяряк, нювбяти ханядя якс истигамятли енишля алт терсийада битир вя бунунла йарым каданс йараныр:

       

        Лакин жцмлянин давамы олан 2-жи фраза ЫЫЫ пиллядя, йяни майянин алт квартасында битяряк, там каданс йарадыр (эис1-ф1-е1-е1):

        +

        2-жи жцмля нювбяти дяфя жцзи дяйишмиш, вариантлы шякилдя тякрар олунур вя бу тякрар сайясиндя 3-жц жцмля ямяля эялир. 2-жи жцмля иля вариантлы тякрар гурулуша малик 3-жц жцмлядя мягамын “тяркиб” пилляси йенидян ешидилир. 2-жи жцмлянин там кадансы (эис1-ф1-е1-е1) 3-жц жцмлянин тякрарында даща да гятиляшир вя беляликля икинжи период (Б) йекунлашыр.

        “Бешик башында” халг мащнысы Модерато темпиндя, 3/4 вязнля охунур, “фа” майяли Шцштяр мягамына ясасланыр [3, 15]:

       

        Мащнынын диапазону х.8 щяжминдядир. Мелодийада мягамын ЫЫ пиллясинин (си- бемол) октава йухары охунмасы нятижясиндя диапазонун эенишлянмяси баш верир:

       

        Мащны 2 жцмлядян ибарят садя период формасындадыр: А(6х) + Б(6х). А жцмляси (ханя 1-6) тякрар гурулушлу 3 фразадан ибарятдир: 2х+2х+2х. Бу фразалары а+а+а1 шяклиндя эюстяря билярик. 3 фразадан ибарят жцмля майядя битмякля, мелодийада йарым каданс йараныр:

       
       

        Мащныда 2-жи жцмля дя (Б) 6 ханядян ибарятдир (ханя 7-12). Бу жцмля 2х+2х+2х гурулушлу олмагла, жавабверижи сяжиййя дашыйыр вя реприза ишарясиля тякрар олунур: //: Б :// Фразалар тякрар гурулушлудур: б+б1+б1. Биринжи фраза ЫВ пиллядя (дес1) битир, икинжи вя цчцнжц фразалар ися ЫЫЫ пиллядя битмякля мащныны там кадансла йукенлашдырырлар:

        2-жи жцмля (Б)
       
       

        Нцмунядян эюрцндцйц кими, мащнынын кулминасийасы 2-жи жцмлянин 1-жи фразасында “б1” сясиндя охунур.

        “Салма эюздян мяни” халг мащнысы 3/8 юлчцдя, Модератор темпиндя охунур вя “фа-дийез” майяли Шцштяр мягамына ясасланыр [2, 22]:

       

        Диапазон биринжи октаванын “си” сясиндян икинжи октаванын “си” сясиня гядяр олуб, халис октаваны ящатя едир (щ1-щ2):

       

        Халг мащнысы бир куплетлидир, 7 мисрадан ибарят 11 щежалы гязял мятни иля охунур. Мащны садя 3 щиссяли формайа маликдир: АБА1. Мащныда щяр бир щисся 3 жцмлядян ибарят садя периоддур. Щяр жцмля 6 ханядян гурулмушдур. Биринжи щисся (А) вариантлы тякрар гурулуша малик олан 3 жцмлядян ибарятдир: а +а1+а2. Жцмляляр барябяр дцзцмя маликдирляр, беля ки, щяр бири 6 ханялидир.

        1-жи жцмля (а) 6 ханялидир вя реприза ишарясиля тякрар олунур. Бу жцмля гязялин бир мисрасына охунур. Мелодийа х.4 сычрайышы иля башлайыр. Бу сычрайышлы щярякят Шцштярин ЫЫЫ-ВЫ пилляляри цзяриндя, йяни тамамлайыжы тондан майяйя доьру баш верир. Бу бахымдан, 1-жц жцмля юзц дя майя пиллясиндя (фа-дийез) битмякля, йарым каданс йарадыр:

       
       

        2-жи жцмля вариантлы тякрар гурулушлудур вя гязялин икинжи мисрасына охунур:

        2-жи жцмля
       
       

        3-жц жцмля 2-жц жцмляни тякрар ется дя, ондан каденсийасы иля фярглянир, беля ки, бу жцмля ЫЫЫ пиллядя там кадансла битир:

        3-жц жцмля
       
       

        Б щиссяси мащныда мяркязи щисся ролуну ойнайыр. Она шярти олараг нягарят кими дя бахыла биляр. Б щиссяси щяр бири 6 ханядян ибарят олан б+б1+б2 гурулушуна маликдир. Бу жцмлялярдян щяр бири гязялин бир мисрасына охунур.

        Б щиссяси фа-дийез Шцштярин тяркиб пиллясинин тясдиг едир. Мяркязи щиссясинин жцмляляри тяркиб пиллясиндя (сол-дийез) битмякля, йарым каданс ямяля эятирирляр. 1-жи жцмля Шцштярин ВЫЫЫ пиллясиндя (лйа) башлайыр. Нювбяти цч ханядя мисранын щежалары “лйа-сол дийез” субмо¬тиви иля, Шцштярин ВЫЫЫ-ВЫЫ пилляляриндя охунурлар вя жцмля тяркиб пиллясиндя (ВЫЫ, сол-дийез) дайанырлар. 1-жи жцмлянин 5-жи ханясиндя мелодийа майя пиллясиндян майянин алт апасыжына ВЫ-В щярякяти едир (фа дийез-ми дийез). Жцмлянин сонунжу ханясиндя ися алт апарыжы тон (ми дийез) майяйя кечся дя, бу ханядя щежа ВЫЫ пиллядя, йяни тяркиб пиллясиндя (сол дийез) охунур вя беляликля, Б щиссясинин 1-жи жцмляси йарым каданс иля битир:

        Б, 1-жи жцмля
       
       

        Мащнынын икинжи щиссясиндя (Б) 2-жцмля 1-жи жцмляни вариантлы шякилдя тякрар едир. Бу жцмля дя Шцштярин ВЫЫЫ пиллясиндян (лйа) башлайыр вя тяркиб пиллясиндя (сол дийез) йарым кадансла битир. 3-жц жцмля ися 2-жи жцмлянин жцзи фяргли, вариантлы тякрарыдыр вя тяркиб пиллясиндя йарым кадансла тамамланыр:

        2-жи жцмля
       

        3-жц жцмля
       
       

        Бу мащныда ЫЫЫ (тамамлайыжы тон, до-дийез) В (алт апарыжы тон, ми-дийез), ВЫ (майя, фа-дийез), ВЫЫ (тяркиб, сол-дийез) пилляри трел иля охунурлар ки, бу да мягам вя мелодийа ифадялилийини зянэинляшдирир. Мащныны ритмик хцсусиййятляриня эюря дя мараг доьрурур. Мащныда мятн вя мелодийа ики шякилдя ялагялянир: 1. Бир щежа бир нот иля охунур. 2. Бир щеча 2 лигалы сяккизлик нотла охунур. Беля ритмик ялагя фраза, жцмля гурулушларында вя кадансларда юзцнц эюстярир.

        “Жан гурбан ейляр” халг мащнысы Модерато темпиндя, 2/4 ханя юлчцсц иля охунур вя “до” майяли Шцштяр мягамына ясасланыр [3, 186]:

       

        Мелодийанын сяс сырасы х.4 интервалыны ящатя едир: э1-ж2. Лакин мелодийада 5-жи вя 13-жц ханялярдя “до2” сясинин трел ишаряси иля охунмасы нятижясиндя мащныда ян йцксяк сяс “ре2” олур:

       

        Беляликля, мащнынын диапазону бир тон артир вя х.5 щяжминдя олур: э1 – д2. Бундан башга, диапазон Шцштярин ЫЫЫ-ВЫЫ пиллялярини ящатя едир:

       

        Мащны жями бир куплетдян ибарятдир вя бир бяндли шеиря охунур. Мятнин поетик гурулушу эюстярир ки, шеиря артырмалар вя тякрарлар хасдыр. Бу артырмалар “жан”, “балам” сюзляринин ишлядилмясиндян ибарятдир. Мясялян, 1-жи мисра яслиндя белядир: “Бу даьын цстцндя”. Лакин мащныда охундугда бу мисрадакы “цстцндя” сюзц, “вай”, “жан” ифадяляринин ялавяси иля ики дяфя тякрар олунур. Мятндяки беля тякрар вя артырмалар мелодийа иля метрик жящятдян ялагяляняряк, форманын вя ритмин гурулмасында, мелодийанын щярякятиндя вя инкишафында, мащнынын цмуми мязмунунда иштирак едирляр.

        Мащны садя период формасындадыр. Ики жцмлядян гурулмушдур, жцмляляр тякрар гурулушлудур: А+А. Щяр жцмля 8 ханялидир вя мятнин ики мисрасы иля охунур: А(8х) + А(8х). Жцмлялярин тякрарлы вя квадрат гурулушлу олмасы бу халг мащнысынын ясас форма хцсусиййятляриндян биридир. Мащныда мелодик речитативлик цстцнлцк тяшкил едир.

        1-жц жцмля (А) 8 ханяли олуб, ики бярабяр гурулушлу фразадан тяшкил олунмусдур: 4х+4х. Фразалар суал-жаваб гурулушлудур. 4 ханяли 1-жи фраза мягамын майя пярдяси (ж2) ятрафында охунур. Бу фраза майя пярдясиндян (до) башлайыр вя ЫВ-В-ВЫ пилляляр олмагла к.3 щямжиндядир. Майя пярдясиндя дайанма фразайа йарым каданс сяжиййяси верир. 2-жи фразасы да 1-жи фраза кими дюрд ханялидир (ханя 5-8). Мелодийа мягамын ВЫ пиллясиндян ЫЫЫ пилляйя доьру пиллявари енишля щярякят едяряк, тамамлайыжы тонда там кадансла битир:

       

        Мащныда мусиги вя мятн ялагяляриня нязяр салаг. Бу ялагяляр мащнынын метр-ритм гурулушуну тяшкил едир. 1-жи фраза бойу щежаларын щяряси 1 нотла охунур, йяни 1 сяся 1 щежа дцшцр:

       

        2-жи фразада ися щежадахили охунмалар баш верир. Мясялян, 2-жи фразанын илк ханясиндя “йол” вя “ей” щежаларын щяряси лигаланмыш 1 сяккизлик вя 2 оналтылыг нотларла охунурлар. 2-жи фразанын 3-жц мотивиндя дя щямин щежалар ейни гурулушда охунурлар:

       

        Бундан башга, мелодийанын енян щярякяти заманы Шцштярин В-ЫВ пилляляри арасында (“си-лйа бемол”) арт.2 ямяля эялир ки, бу да мащныда Шцштяр хас олан интонасийа йарадыр.

        “Жан гурбан ейляр” халг мащнысынын садя период формасыны тяшкил едян 2-жи жцмля мягам, мелодийа вя ритм гурулушу жящятдян ейниля 1-жи жцмлянин тякрарындан ибарятдир.


Ядябиййат:

1. Азярбайжан халг мащнылары. Ы ж. /Тяртиб едяни ССРИ Халг артисти Б.Мяммядов. – Б., Ишыг, 1981. - 145 с.
2. Азярбайжан халг мащнылары. ЫЫ ж. /Тяртиб едяни ССРИ Халг артисти Б. Мяммядов. – Б., Ишыг, 1982. – 132 с.
3. Азярбайжан халг мусигиси антолоэийасы. 10 жилддя. Ы ж. Азярбайжан халг мащ¬нылары. /Тярт. ед.: Я.Исазадя вя б. – Б.: 2002. - 353 с.
4. Исмайылзадя Р. Азярбайжан халг мащны йарадыжылыьы. //Азярбайжан халг мусигиси. Очеркляр. – Б., Елм, 1981. - с.52-85.


        Шябням Шыхялийеванын мягаляси Азярбайжан халг мащныларынын бязи лад хцсусиййятляри щаггындадыр. Мягалянин предмети Шцштяр мягамына ясасланан бир нечя халг мащнысыны ящатя едир. Бу мащныларын форма, мелодийа, мягам, каданс, ритм хцсусиййятляри тящлил олунур.

Ачар сюзляр: Шцштяр мягамы; Азярбайжан халг мащнылары; форма, мелодийа, мягам, ритм, хцсусиййятляри; тящлил.


        Статья Ш.Шихалиевой посвящена некоторым ладовым особенностям азербайджанских народных песен. Объектом статьи является народные песни с ладовой структурой Шуштар. Автором анализируется форма и мелодические, модальные, ритмические особенности этих песен.

Ключевые слова: магам Шуштар; азербайджанские народные песни; форма, мелодия, лад, ритмика; анализ


        This article by Shabnam Shikhaliyeva is about the maqam basis of Azerbaijani folk songs. This issue is discussed on the example of several folk songs that are based on the maqam Shushtar. Author analyses the form, melodic, modal, rhytmical features of these songs.

Key words: maqam Shushtar; Azerbaijani folk songs; melodic, modal, form, rhytmical features; analysis



Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы