Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


АЗЯРБАЙЖАН МУЬАМЫ: МИЛЛИ КЮКЛЯР ВЯ МУЛТИКУЛТУРАЛ ДЯЙЯРЛЯР

Автор: Эцняш ЖЯБРАЙЫЛОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Щяр бир инжясянят нювц инсанын формалашмасына юзцнямяхсус тясир эюстярир. Инжясянят бяшяриййятин инкишафынын бцтцн мярщяляляриндя ону мцшайият етмиш вя мцхтялиф формалар алмышдыр. О формалардан бири дя мусигидир. Мусиги гядим заманларда йаранмыш, хейли васитя вя нювляринин бюйцк дяйишикликляря мяруз галмыш вя инсанын ян чох дяйяр вердийи вя севдийи йарадыжылыг нювцдцр. Сосиолоъи тядгигатлар эюстярир ки, мцасир сосиолоъи-мядяни шяраитдя эянжлярин бядии мараглары сырасында мусиги юн плана чякилир. Мусиги истифадя едилмя, еляжя билаваситя дуйьусал тясир хцсусиййятляриня эюря, диэяр инжясянят нювлярини архада гойур. Бирляшмяси иля мелодийа йарадан ритм вя щармонийа мусигинин ясасыны тяшкил едир. Тясвири инжясянятин вя сюз сянятинин диэяр нювляриндян фяргли олараг, мусиги дцнйанын эюрцнян тясвирини вермир, мяна конкретлийиндян мящрумдур. Мусигинин инкишафында цч мярщяляни гейд етмяк олар: биринжи, фолклор; икинжи “шифащи мусигили ядябиййат”, “яняняви”, “шифащи-пешякар” мусиги; цчцнжц шифащи цнсиййят йазылы форма иля явяз едилир. Мусиги ъанрларына нязяр саларкян, эюрцрцк ки, мусиги нежя дяйишмишдир. Мусиги инсанын щал-вязиййятини, байрам ящвал-рущиййясиндян тутмуш утопийайа гядяр якс етдирмиш, щеч заман инсаны тярк етмямишдир. Мусиги аиля мярасимляриндя, миллятлярарасы мцщарибялярдя, йяни щяр шяраитдя инсаны мцшайият етмишдир. Мусиги щармоник шякилдя инжясянят системиня дахил олараг онун бир щиссяси олмуш, она йарашыг вермишдир. О, инсан мядяниййятиня дахил олараг, орада мющкямлянмиш, щяйатын бцтцн сащяляриня сийарят етмишдир. Шярг халгларынын мядяни щяйатында ящямиййят кясб едян, онларын мяняви дцнйасынын формалашмасында мцстясна ролу олан муьам сяняти ясрляр бойу дцнйа мусигишцнасларынын, сянятсевярлярин диггят мяркязиндядир.

        Гядим вя орта яср Шярг мусиги мядяниййятинин, фолклорунун юйрянилмясиндя бу эцн ясас амиллярдян бири кими тядгигатчыларын тящлил обйектиня чеврилян муьам бир сянят, елм олараг даща чох Азярбайжанда инкишаф едиб. “Муьам сюзц суфилярин мягам сюзцдцр ки, бу да Аллащын дяркиндя щягигятя апаран йолун, йяни камиллик силсилясинин пилляляридир. Суфиликдя там камиллийя чатмаг, йяни илкин материйайа-Аллаща говушмаг цчцн мцрид шяриятдян щягигятя гядяр олан мярщяляни, йяни силсиляни дяф етмялидир. Тяригят йолу суфиликдя тярикя адланыр ки, тцрк вя тцркц сюзляри дя бурадан йаранмышдыр. Тярикя йолуну тутмуш тцрцк, йяни суфи мцриди мягам заманы-екстаз вязиййятиндя нурланма, айдынлашма сявиййясиня чатыр.” (7) Муьам инсанын юзцнц кяшф етмяси вя ужа варлыг олан Аллащы дярк етмяси демякдир. Муьам мцряккяб, идейа, емосионал мяна дашыйан, дярин вя биткин тяфяккцр, бядии щяйяжан вя мцхтялиф мусиги образларынын инкишафыны ифадя едян ифачылыг сянятидир. Муьам Шяргин ян гядим мусиги ъанрларындан биридир. Муьамлар мцхтялиф щадисялярля ялагядар олараг йаранмышдыр. Тцрклярин, яряблярин, ромалыларын, щиндлилярин, эиланлыларын, кцрдлярин вя еляжя дя айры-айры шяхслярин-елм адамларынын, шащларын, вязир-вякиллярин, шаирлярин, дярвишлярин, гадынларын, ушагларын, тажир вя варлыларын, йолчуларын, дямирчилярин, алверчи, базар, хястя адамларын мяхсуси муьамлары олдугларыны нязяря алсаг, бу муьамларын эениш халг кцтляляри арасында бюйцк нцфуза малик олмасына шяксиз дялилдир. (3, с.8) Йахын Шярг халгларынын мусиги мядяниййяти ХЫВ ясря доьру юзцнцн йцксяк сявиййясиня чатмыш вя он ики сцтунлу, алты бцржлц “бина” ужалтмыш вя онун зирвясиндя дцнйанын бцтцн дюрд тяряфи: Яндялисдян Чиня вя Орта Асийадан Гафгаза гядяр эениш мянзяря эюрцнмцшдцр. (4, с.18) Муьам спесифик чохщиссяли мусиги ъанры кими орта ясрлярин сон дюврцндя формалашмышдыр. Азярбайжан мяняви мядяниййят хязинясиня бюйцк тющфяляр вермиш Ц.Щажыбяйли бу просеси беля ифадя етмишдир: “ХЫВ ясрин сонларына доьру баш верян ижтимаи, игтисади вя сийаси дяйишикликлярля ялагядар олараг, бу мющтяшям мусиги “бинасынын” диварлары яввялляр чатламыш вя сонралар бцсбцтцн учуб даьылмышдыр. Йахын Шярг халглары учуб даьылмыш бу “мусиги бинасынын” гиймятли “парчаларындан” истифадя едяряк, юзляринин лад тикинти” лявазиматы иля щяр халг айрылыгда юзцнямяхсус сяжиййяви цслубда йени “мусиги бариэащы” тикмишдир.” (4, с.19)

        Орта яср Шярг мусигисинин мягам ясасларыны илк дяфя С.Урмяви системя салмыш, онлар Я.Мараьаи тяряфиндян тякмилляшдирилмишдир. Орта ясрлярдя мювжуд олан бу вя йа диэяр мягамлар ясасында вокал, йахуд инструментал ъанр вя формалар мювжуд иди. Бу мусиги формалары сонралар цмуми мягам вя ъанр мянбяйи кими Иран дястэащы, юзбяк-тажик макому, Азярбайжан муьамы вя с. мусиги ъанрларынын мейдана эялмяси цчцн зямин олмушдур. “Муьамын Азярбайжан мусигисиндяки ролуну, онун консепсийасынын ящямиййятини Авропа мусигисиндяки соната-симфонийа консепсийасы иля мцгайися етмяк олар.” (2, с.83) Мцасир дюврцмцзя гядяр эялиб чатан вя Цзейир бяйин дедийи кими, “заманын вя щадисялярин сарсыдыжы тясириня гаршы мющкям дуран йеэаня муьам “Раст”дыр. Гядим мусигишцнаслар “Раст”ы муьамларын анасы адландырырдылар.” (4, с.19) Ц.Щажыбяйли гейд едир ки; “Раст” динляйижилярдя мярдлик вя эцмращлыг щисси, “Шур” шян, лирик ящвал рущиййя, “Сеэащ” мящяббят щисси, “Шцштяр” дярин кядяр, “Чащарэащ” щяйяжан вя ещтирас, “Байаты-Шираз” гямэинлик, “Щцмайун” “Шцштяр”я нисбятян даща дярин кядяр щисси ойадыр”. Муьамларын мцхтялиф иглим шяраитиндя йашайан халглара мцхтялиф тясири олмушдур. “Цшшаг”, “Бусялик” вя “Нява” муьамлары Щябяшистан ящалисинин вя даьларда йашайан тайфаларын тябиятиня уйьундур. “Раст”, “Новруз”, “Яраг” вя “Исфащан” беля муьамлардандыр. Бу муьамлар орта иглимдя йашайанларын тябиятиня уйьундур. Йахын Шярг халгларында “Раст” муьамынын гурулушу, майя ужалыьы ейнидир. Ц.Щажыбяйли “Раст”ы ягля гида верян мусиги сайараг йазыр: “Раст” вагиян растлыьа, дцзлцйя вя цлви жянаблыьа мейл етдирян гиймятли бир дястэащдыр. “Яраг” йахын вя Орта Шярг халгларынын классик мусигисини тяшкил едян 12 муьамдан бешинжисидир. “Яраг” муьамы сонрадан Азярбайжан мусигисиндя шюбя ящямиййятини кясб етмишдир. Мцасир “Раст”, “Сеэащ”, “Мащур-щинди” вя “Ращаб” муьам дястэащларында бу шюбя ейни функсийаны юзцндя тяжяссцм етдирир. Юз бядии тясир гцввяси етибары иля жошгунлуг, чаьырыш рущу, язямят, тянтяняли сяслянмя бу шюбянин мусигисиня хас олан ясас жящятлярдир. (6, с.109) Азярбайжан халгынын мядяни яняняляриндя вя тарихиндя йашайан муьам бир чох Шярг халгларынын етик-яхлаги, дини эюрцшлярини юзцндя якс етдирир.

       Муьамларда Иран дястэащы, Ираг макамы, яряб макамы, уйьур мукамы, Щиндистан рагасы, юзбяк макомы, Тцркмян мукамы иля йахынлыг щисс олунур. Онлар ъанр етибариля ейни типлидир, формасы, инкишаф сявиййяси, истигамятляри бир-бириндян фярглянир. Муьамларын адларында олан охшарлыг яряб вя фарс сюзляри иля ону йахшы ифа едян шяхсин вя щямин муьамын йарандыьы йерин адында юзцнц эюстярир. Бир чох муьамларын адлары мцхтялиф тябият щадисяляри иля баьлыдыр. “Раст” бащар кцляйинин щярякятиндян эютцрцлмцшдцр. “Ращяви” Рящабиййя гясябясинин ады иля баьлыдыр. “Чащарэащ” дюрд няьмя вя эушялярля тякмилляшдийи цчцн Чащарэащ дейилир, эюй эурулдамасындан эютцрцлмцшдцр. “Дцэащ” фявварядян ахан судан эютцрцлдцйц цчцн щяр тяряфя мейл едир. “Щцмайун”у гушларын ганад чалмасындан, “Нява”ны ашиглярин црякйандырыжы налясиндян, “Мащур”у суда цзмякдян, “Шащназ”ы бцлбцллярин ашиганя сядасындан, “Цшшаг”ы горхараг дящшятля йувасындан чыхдыгдан сонра сакит-сакит учан гушларын щярякятиндян, “Мцхалиф”и арынын тябиятиндян, “Мяьлуб”у шиддятли селин эялмясиндян, “Цззал”ы метеоритин ахмасындан эютцрмцшляр. (1, с.7) Кечян ясрин 70-жи иллярин яввялляриндя Совет Иттифагында ЙУНЕСКО-нун щимайяси алтында кечирилян яняняви мусигинин бейнялхалг фестиваллары Гярб цчцн Совет Шяргинин яняняви мусигисини, щямчинин ориъинал мусиги мядяниййяти кими Азярбайжан муьам сянятини “кяшф етди”. О вахтдан Азярбайжан муьамы дцнйа мядяниййяти мяканына дахил олмаьа башлайыр. 1971-жи илдя ЙУНЕСКО 50 албомдан ибарят олан “Дцнйа яняняви мусигисинин антолоэийасы” коллексийасына “Шяргин мусиги антолоэийасы” серийасында чыхан “Азярбайжан мусигиси” пластинкасыны дахил едиб. 1975-жи илдя Азярбайжан муьамлары ЙУНЕСКО тяряфиндян “Мусиги мянбяляри” серийасында бурахылыб. Азярбайжан муьамы Тарковскинин бцтцн дцнйа екранларыны долашан “Сталкер” филминдя сясляниб. (5, с.15) Азярбайжан муьам усталарынын ифасы Шяргля Гярб арасында мяняви кюрпцнцнц салынмасында, достлуг ялагяляринин йарадылмасында, Азярбайжан халгынын мусиги мядяниййятинин тямин олунмасында мцщцм рол ойнайыр. Азярбайжан муьамы, ашыг сяняти, тар ифачылыьы сяняти Щейдяр Ялийев Фондунун йахындан иштиракы иля ЙУНЕСКО-нун Гейри-Мадди Мядяни Ирс цзря репрезентатив сийащысына дахил едилмишдир. Милли рущу юзцндя йашадан, бцтцн тцркдилли халгларын вя Шярг дцнйасынын дцшцнжя тярзини якс етдирян Азярбайжан муьамы милли олдуьу гядяр толерантдыр. Бу мусиги ъанры пак, саф, сямимилийи иля йанашы, достлуг, щямряйлик вя гаршылыглы мящяббят щиссляри иля дя фярглянир. Шярг мусигиси иля Шярг поезийасынын вящдятиндян йаранан муьам сяняти емосионаллыьы вя зянэинлийи иля йадда галыр.

        ГАЙНАГЛАР

1. Ахундов И. Азярбайжан муьамлары. Бакы: Мцтяржим, 2015, 96 с.

2. Азярбайжан Совет Енсиклопедийасы. Ж.ВЫЫ. Бакы, 1983, 624 с.

3. Имрани Р. Муьам тарихи. Ж.1. Бакы: Елм, 1998, 278 с.

4. Щажыбяйов Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Бакы: Йазычы, 1985, 154 с.

5. Сарыйева И. “Муьам алями” Бакы Бейнялхалг Муьам Фестивалынын тарихи ящямиййяти. Бакы-хябяр гяз., Бакы, 2015, 16 март

6. Зющрабов Р. Муьам. Бакы: Азярняшр, 1991, 219 с.

7. Эилар Б. Муьам-пейьямбярин мераж мягамыдыр//щттп://карабакщмедиа. аз/маин/3662-муэам-пейэемберин-мераж-мегамидир.щтмл


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы