Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


ЩЯСЯН СЕЙИДБЯЙЛИ - 97 . Азярбайжан киносунун наьылчысы

Автор: Мятанят НЯСИРОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Тягвим хябяр верир ки, 22 декабр тарихиндя Щ.Сейидбяйлинин анадан олмасындан 97 ил ютцр. Азярбайжан инжясянятинин эюркямли нцмайяндяси олан бу бюйцк кино хадиминин йарадыжылыьы щаггында сюз демяк, фикир билдирмяк о гядяр дя асан дейил. Анжаг доьум эцнц яряфясиндя бу бюйцк сяняткары йад етмяк, онун кино йарадыжылыьынын бязи хцсусиййятляри щаггында фикир билдирмяк истядик. Щ.Сейидбяйлинин кино фяалиййятинин тящлилиня кечмяздян юнжя эюркямли реъиссорун йарадыжы библиографийасыны йада салмаг йериня дцшяр.

        Реъиссор, ссенарист, йазычы Щясян Мещди оьлу Сейидбяйли 22 декабр 1920-жи илдя Бакыда анадан олуб. Ленинград Кино Мцщяндисляри Институтунун сяс операторлуьу факцлтясиндя (1938-1939), Москвада Цмумиттифаг Дювлят Кинематографийа Институтунун кинореъиссорлуг факцлтясиндя (С.Ейзенштейн вя Г.Козинтсевин синфи, 1943-1951) вя али ссенари курсларында тящсил алыб. “Азярбайжанфилм” киностудийасында кинореъиссор, Азярбайжан Кинематографчылар Иттифагынын катиби вя сядри (1963-1980) вязифясиндя ишляйиб. “Дяниз жясурлары севир” (И.Гасымовла бирэя), “Имтащан”, “Гызыл ахтаранлар”, “Баьлы гапылар”, “Сян ня цчцн йашайырсан?” (И.Гасымовла бирэя) адлы драм ясярляри Азярбайжанда вя хариждя сящняйя гойулуб. “Кцр сащилляриндя”, “Телефончу гыз”, “Бизим Астарада”, “Жябщядян жябщяйя” повестляринин, “Узаг Сащиллярдя” (И.Гасымовла бирэя), “Илляр кечир” (И.Гасымовла бирэя), “Чичяк”, “Тярсаня” романларынын, “Мюзцжяляр адасы” щекайясинин мцяллифидир. Азярбайжан ССР Али Советинин (9-10 жу чаьырыш) депутаты олуб, Гырмызы Ямяк Байраьы, “Шяряф нишаны” орденляри вя медалларла тялтиф едилиб. Ямякдар инжясянят хадими, халг артисти Щясян Сейидбяйли 25 ийун 1980-жи илдя вяфат едиб.

        Щ.Сейидбяйли йарадыжылыьа ядябиййатла башламышды. Онун ядяби йарадыжылыьында “Кцр сащилляриндя” (1953), “Телефончу гыз” (1960) повестляри, “Узаг сащиллярдя” романы (1954, И.Гасымовла бирэя), “Жябщядян жябщяйя” (1961), “Илляр кечир” (1973, И.Гасымовла бирэя), “Чичяк” (1978) романлары, “Дяниз жясурлары севир” (1954, И.Гасымовла бирэя), “Сян ня цчцн йашайырсан” (1959, И.Гасымовла бирэя) пйесляри мцщцм йер тутур.

        Щ.Сейидбяйли кинойа кичик очеркляр мцяллифи кими эялмишди. “Бюйцк йол” (1947), “Бакыдан - Эюйэюлядяк” (1948) филм-очеркляри милли кинематографийа сянятиня истедадлы бир эянжин гядям басдыьындан хябяр верирди. Бюйцк сянят йолунун башланьыжында дуран бу ясярлярдя илк истедад гыьылжымлары, вятяня цлви мящяббят дуйьулары, тябиятя вурьунлуг щиссляри чох мящарятля тяряннцм олунмушду.

        “Нясими” филмини чякмяк бюйцк бир имтащан иди. Зиддиййятли тарихи дюврцн материалларыны илк дяфя бядии кинойа эятирмяк доьрудан да, рискли бир иш иди вя Щ.Сейидбяйли бу рискя эетди. Филмин бядии кейфиййятляри йцксяк иди вя Нясиминин дюврц, онун щям шаир, щям дя йцксяк дуйьулара малик инсан кими кинопортрети тамашачылары валещ етмишди. Щ.Сейидбяйли баш рола эянж актйор Расим Балайеви чякмишди. О, Расим Балайеви кино сянятиня эятирмякля кино тарихимизи зянэинляшдирди.

        Юмрцнцн сон вахтларында Щ.Сейидбяйли “Хошбяхтлик гайьылары” филмини чякди. Филмин ссенарисини дя реъиссор юзц йазмышды. Филмдя гящряманлар кющнялийин галыгларына гаршы чыхыр, щяр шейи йенидян башламаг истяйирляр.

        Милли мядяниййят тарихимизин мцасир мящялясинин ян бюйцк сималарындан олан Щ.Сейидбяйли юмрцнц ядябиййата вя инжясянятя щяср етмиш, инжясянятин мцхтялиф нювляриндя, ъанрларында наилиййятляр газанмышдыр. Щямин истигамятлярдян бири дя кинодраматурэийадыр. Щ.Сейидбяйлинин киноссенари йарадыжылыьы даим диггят мяркязиндя олмушдур. Сяняткар юз киноссенариляриндя мараглы, эярэин, драматик сцъет устасы, бир-бириндян фярглянян тутарлы характерляр йарадыжысы кими диггяти жялб едир. Щ.Сейидбяйлинин киноссенариляри юз идейа мязмуну вя бядии-емосионал кейфиййятляри жящятдян мараг кясб едир.

        Ссенари мцяллифи олдуьу “Жазибя гцввяси” (1964, Киноалманах), “Доьма халгыма” (1954), “Хошбяхтлик гайьылары” (1976), “Гызмар эцняш алтында” (1957), “Мюжцзяляр адасы” (1963), “О гызы тапын” (1970), “Сян нийя сусурсан?” (1966), “Телефончу гыз” (1962), “Узаг сащиллярдя”, (1958), “Йолда ящвалат” (1960) кими филмляр Щ.Сейидбяйлинин ссенарист кими истедадыны сярэиляйир. Азярбайжан ядябиййатында юзцнямяхсус йери олан Щ.Сейидбяйлинин бюйцк кино иля илк тямасы “Узаг сащиллярдя” (1958) филми иля баш тутмушду. Халг йазычысы И.Гасымовла бирэя йаздыглары “Узаг сащиллярдя” филминин ссенарисиндя кинематографийанын бцтцн тялябляриня ямял едилмишди. Мцщарибя мювзусунун чох сярраст ишляндийи бу ссенари, мцяллифляриня бюйцк шющрят эятирди. Филмдя икинжи дцнйа мцщарибяси илляриндя Италийа яразисиндя партизан дястясиндя вурушан азярбайжанлы, Совет Иттифагы Гящряманы Мещди Щцсейнзадянин гящряманлыьындан сющбят ачылыр.

        Щ.Сейидбяйлинин ссенариси ясасында чякилян илк бядии-сянядли филм “Доьма халгыма” (1954) филмидир. “Доьма халгыма” илк рянэли Азярбайжан бядии-сянядли филмидир. Филм-консерт ъанрында чякилмиш филмдя Бцлбцл, Ряшид Бещбудов, Гямяр Алмасзадя, Аьабаба Бцнйатзадя, Лейла Вякилова, Ряфигя Ахундова, Магсуд Мяммядов, Сона Асланова, Азад Ялийев, Няжибя Мяликова, Яфрасийаб Мяммядов, Щясянаьа Салайев вя башга инжясянят хадимляри йарадыжылыг щесабаты верир. Бястякарлардан Цзейир Щажыбяйов, Мцслцм Магомайев, Гара Гарайев, Тофиг Гулийев, Солтан Щажыбяйов вя Яфрасийаб Бядялбяйлинин ясярляри, “Короьлу” вя “Нярэиз” операларындан, “Йедди эюзял”, “Гыз Галасы”, “Эцлшян” балетляриндян фрагментляр, халг йарадыжылыьы нцмуняляри филмя дахил едилиб.

        Щ.Сейидбяйлинин “Кянд щякими” повести ясасында чякилмиш “Гызмар эцняш алтында” (1957) филминдя шящярдян кяндя ишлямяйя эялмиш эянж щяким Айдынын (Я.Фярзялийев) фядакар ямяйиндян бящс олунур. Кяндя гыса мцддятли езамиййятя эялмиш филмин гящряманы юзцнцн щякимлик боржуну бурада, садя инсанларын арасында галмагда эюрцр.

        “Йолда ящвалат” (1960) филми атасынын “Победа” маркалы машынында юз достлары иля яйлянян, тцфейли щяйат кечирян, машыны достлары иля мягсядсиз саьа-сола сцрцб гязайа уьрайан эянжлярдян сющбят ачыр.

        Йухарыда, ясасян, Щ.Сейидбяйлинин ссенари мцяллифи олдуьу филмляря нязяр салдыг. Анжаг Щ.Сейидбяйлинин бир сыра филмлярин щям ссенари мцяллифи, щям дя реъиссору кими чыхыш едиб. Бунлара мисал олараг, “Бизим Жябиш мцяллим”, “Хошбяхтлик гайьылары”, “Телефончу гыз”, “Сян нийя сусурсан” вя с. филмляри эюстярмяк олар. “Бизим Жябиш мцяллим” (1969) филминдя бир аилянин тарихчяси фонунда мцхтялиф инсанларын характерляри динамик кадрларла, панорамлы чякилишлярля тясвир олунур. Филмин епизодларында надир щалларда растлашдыьымыз комик диалогларда беля мцщарибянин бядбяхтликлярини хатырладан дярин кядяр вар.

        А.Щичкокун беля бир мяшщур ифадяси вар: “Бюйцк филм йаратмаг цчцн цч шей лазымдыр: ссенари, ссенари вя йяня дя ссенари” (6). Бу ифадя, яслиндя, юзц-юзлцйцндя мцасир кинематографда ссенарийя верилян дяйярин мигйасыны сярэиляйир.Мцасир кино сянятиндя кинематографын бцнювряси ссенари щесаб олунур. Бу нюгтейи-нязярдян реъиссор, илк нювбядя, наьылчыдыр.

        Дцнйа кинематографийа сянятиндя сясли кинонун йаранмасы иля ссенаринин кино йарадыжылыьындакы ролу хцсусиля мющкямлянди. Беля ки, мцяййян дювр ярзиндя ссенари артыг кинода тясвири габаглады вя юн плана кечди. Бу мягамда эюркямли киношцнас-алим, милли кино сянятинин ян дягиг арашдырыжыларындан олан филолоэийа елмляри доктору, профессор Айдын Дадашовун ссенаринин кино сяняти контекстиндя кясб етдийи мяна вя мязмун хцсусиййятляри барядя мцлащизяляри иля таныш олмаг сямяряли оларды: “Сясли ссенаридя щадисяляр якс гцввялярин тоггушмасынын, гящряманларын ниййят вя мярамларынын, фяалиййят истигамятляринин зиддиййятли аудиовизуаллыг щесабына охунаглы драматуръи структуру формалашдырыр…

        Сясли кинонун йарандыьы илк иллярдя киноссенаринин йаранма просеси аьрылы кечирди. Узун илляр ярзиндя сясдян, сюздян мцяллифин, дикторун сяси, йахуд дахили монолог кими истифадя олунурду. Сонракы дюврдя ися, диалоглар схематик шякилдя тягдим олунурду. Сонракы дюврдя ися, диалоглар ифрат дяряжядя фяаллашараг ссенариляри пйеся чевирди (2, с. 32-38).

        Амма, ону да гейд етмяк лазымдыр ки, эюзял, биткин, ссенари щяля филм демяк дейил. Кино сянятинин бцтцн сещри мящз дюрдбужаглы екранын параметрляриня уйьунлашдыьы заман цз чыхыр. Вербал сянят нювц олмагдан даща чох, тясвир сяняти олан кинонун юзял дил-ифадяляри васитяляри, монтаъ, кадр, ишыг, ракурс, камера вя с. олмадан щансыса филмин йаранмасындан вя суээестийасындан сющбят беля эедя билмяз. Мяшщур кинореъиссорлар - С.Ейзенштейн, Р.Брессон, К.Дрейер, М.Антониони, П.Пазолини, И.Бергман, А.Куросава, Л.Бцнуел, С.Кубрик, С.Паражанов, А.Тарковски, Ф.Феллини вя башгалары буну чох эюзял баша дцшцрдцляр. Онларын филмляриндяки тякраролунмаз вя хцсуси атмосфер дя бундан йараныб. Мящз атмосферин хатириня филмляр чякилир. Юзцнямяхсус атмосфер филмин ващид симасыны, образыны - сонрадан гейри-дягиг шякилдя онун дахили поетикасы адландырылан нясняни мцяййянляшдирир. Мящз атмосферин сайясиндя филм йадда галыр, црякляря, тящтялшцура йазылыр. Беля ки, ижтимаи фикрин мцсбят ряйини газанмыш бир чох филмляр дащи идейанын, ориъинал сцъетин, мювзунун, йа да эюзял актйор ойунунун щесабына йох, мящз атмосферя эюря цзяриндян узун иллярин кечмясиня бахамайараг, щяля дя йаддашларда йашайыр. Лакин филмин мяняви мащиййяти олан атмосфер ссенаридя йерли-дибли йохдур. Чцнки атмосфер филмин юзцдцр.

        Филмин илкин идейасындан юзцня, атмосфериня эедян йол алгоритминя эюря Щеэелин тезис-антитезис-синтез триадасынын динамикасына бянзяйир. Тезис мярщялясиндя идейа дайаныб. Сонра эет-эедя азалан истигамятдя, няглетмя просесиндя идейа ссенарийя-антитезися чеврилир. Вя нящайят, цчцнжц мярщялядя - визуаллашманын йцксялян просесиндя, ссенари филмя чевриляндя синтез йараныр. Филолоэийа елмляри доктору, профессор Айдын Дадашов бу барядя дцшцнжялярини беля ифадя едир. “…щярякят едян кадрларын зянжирвари бирляшмясинин драматуръи модели олан ссенаринин тящкийяси реъиссор мцдахилясиндян сонра гисмян позулараг, охунаглылыьыны итирир вя бядии екран щяллинин дягиг модели олан реъиссор ссенарисиня чеврилир…

        Каьыз цзяриндя филм щесаб олуна биляжяк ссенари, кинолент кими кинонун юз дяйярини бцтцнлцкля щазыр мала кечирян, дювриййя” (2, с. 32-38) вясаити щесаб олунур.

        Бу мярщялядя филмин оптик-акустик тясвириндя ярийян идейа юзцнц ифша етмянин ян йцксяк нюгтясиня чатыр вя мяняви мяьзини ядяби дустаглыьын зцлмятиндян азад едир. Америка кинореъиссору С.Спилберг дейир ки, мадам щяр шей пйесдя вя йа киноссенаридя йазылыбдыр, онда йазыланлары ишя, щярякятя чевирмяк лазымдыр (бах: 7).

        Кинода драматурэийанын биринжи йердя дайандыьы барядя ня дейилир дейилсин, кино сянятинин мащиййятини филмин оптик-акустик тясвири, йяни бирбаша тамашачынын бейниня тясир едян атмосфери тяшкил едир. Эюркямли кинореъиссор, ссенарист вя йазычы Щ.Сейидбяйлинин филмляри дя мящз бу бахымдан фярглянир. Бу филмляр узун илляр кечмясиня бахмайараг, щяля дя Азярбайжан тамашачысынын оптик-акустик тясяввцрцндя, йаддашында йашайыр вя севилир.

        Эюркямли кинореъиссор, ссенарист, йазычы, Азярбайжан кинематографынын ян танынмыш симасы олан Щ.Сейидбяйлинин филмляриндя, щяр бир кадрын график вя рянэ-тон щяллинин диггятля ишлянмяси, щямчинин гейри-стандарт тящкийя тярзи реъиссорун кино дилинин ифадя васитяляриня щяссас мцнасибятиндян хябяр верир.

        Бу щалда, йухарыда дейилянляри нязяря алсаг, дейя билярик ки, кинореъиссор Щ.Сейидбяйли биринжи нювбядя визуаллашдырма устасы вя йалныз ондан сонра наьылчыдыр. Нийя мящз визуаллашдырманын? Чцнки щяр шейдян яввял кинематограф тясвир сянятидир. Кинонягл филмин биткин образы иля нятижялянян “шякилляр” зянжириндян ибарятдир.

        Ясл кинореъиссор - визуаллашдырма устасы - щямин образын партитурасыны йараданда эяляжяк филмин тамашачыйа нейрофизиолоъи тясир хцсусиййятини ясас эютцрцр. Йяни о, артыг садяжя ссенаридяки материал, щямин материалы тякмилляшдирмяк вя онун эизли потенсиалыны инкишаф етдирмяк щаггында дцшцнмцр. Реъиссор даща чох бу материалы заман-мякан юлчцсцндя нежя истифадя етмяк барядя фикирляшир ки, материалын идейасы даща тясирли олсун. Садя дилля десяк, реъиссор тамашачыны юз исмарыжынын адресаты щесаб едир вя инсанын гаврама габилиййятини нязяря алыр. Тябии ки, кинодраматург да ссенарини щазырлайанда даим тамашачы щаггында фикирляшир - експозисийасы, дюнцш нюгтяляри, кулминасийасы вя дцйцнцн ачылышы иля Аристотелин “Поетикасы”на ясасланан ссенаринин цч щиссяли гурулушу инсанын гаврама габилиййятинин хцсусиййятлярини нязяря алараг йарадылыб. Амма щяр щалда бу, сон нятижядя - реъиссор кино дилинин елементляри иля ойнайараг, филмин тякраролунмаз атмосферини йарадандан сонра мейдана чыхажаг няснянин илк рцшеймляридир.

        Щ.Сейидбяйли гурулуш вердийи филмлярдя бир реъиссор олараг, йалныз инжя зювглц сяняткар кими йох, щям дя мягсяди тамашачыйа билаваситя щипнотик тясир етмяк олан сярт суээестолог-алим кими чыхыш едир. Мювзу, сцъет, фабула ися садяжя бу тясирин цзяриндяки пярдядир. Эюркямли кинореъиссор, ссенарист вя йазычы Щ.Сейидбяйлинин филмляриндя илк нязяря чарпан елементлярдян бири дя мящз тамашачыйа эцжлц тясиретмя бажарыьыдыр. Онун филмляринин атмосфери тамашачыны филм башлайан андан етибарян яля алыр, щямин овгатын тясириня салыр.

        Сон нятижядя тамашанын цч юлчцлц сящнясиндян фяргли олараг, бцтцн бу сещирли атмосфер икиюлчцлц екранда якс олунур вя филмин бцтцн тясири ишыьын, рянэин ойуну, жизэиляр, сясляр вя с. дюрдбужаг екран цчцндцр. Онун чярчивяси кадрын сярщядляри иля цст-цстя дцшцр вя кинематографик мякана “эириш” ролуну ойнайыр. Тябии ки, кинореъиссор актйорларын чякилиш мейданчасындакы ойунундан щядсиз зювг ала биляр, амма щеч вахт кино дилинин нейрофизиолоъи елементлярини йаддан чыхартмамалыдыр. Анжаг онларын сайясиндя филм тамашачыйа тясир едир.

        Щ.Сейидбяйлинин ссенари йарадыжылыьында юзцнямяхсус хцсусиййятляр чохдур. Кино драматургу кими о, чох жидди ижтимаи конфликтя малик мювзулара ял атмыш, мцщарибя, аиля-мяишят гайьылары, ямяк проблемляриня аид мцстягил ядяби ссенариляр йазмышдыр. Щ.Сейидбяйли мянфи образлары йа монологлары, йа да тяряф-мцгабилляри васитясиля гынаг обйектиня чевирирди. Бир сюзля, о, ясл реалист сяняткар иди. Онун екран драматурэийасына щяля чох бойланылажаг, сяняткарлыг хцсусиййятляри тящлил обйектиня чевриляжяк.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. «Бизим Жябиш мцяллим». «Йени филмляр», 1970, ? 4, с. 6

2. Дадашов А. Щ.Сейидбяйлинин цч филми. Мядяни-маариф, 2008, ? 8, с. 32-38

3. Мящяррямов И. Нясими образы екранда, Мядяни-маариф, 1973, ? 3, с. 8-9

4. Мцкяррямоьлу М. Щ.Сейидбяйлини хатырлайаркян. Халг гязети, 2008, 24 йанвар.

5. Сцлейман Ялясэяров - Жябиш мцяллим. «Кино йениликляри», 1969, 11 сентйабр.

6. щттпс://реалфажтс.ру/пеопле/3953-алфред-щижщкок-корол-узщасов.щтмл

7. щттп://уъеw.жом.уа/творжщество-и-кар-ера-стивена-спилберэа

?


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы