Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


АЗЯРБАЙЖАН ДИНИ МЕМАРЛЫГ ТИКИЛИЛЯРИНИН МЦХТЯЛИФ СЯТЩЛЯРИНДЯКИ ЕПИГРАФИК ЙАЗЫЛАРЫН МЦГАЙИСЯЛИ ТЯЩЛИЛИ

Автор: Сябиня ТУТАЙУК                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      ХЫ-ХЫЫ ясрляр Азярбайжан мядяниййятинин бцтцн сащяляриндя, еляжя дя мемарлыгда эцжлц дяйишикликляр баш верди. Еля бу дюврлярдян башлайараг, диэяр сянят сащяляриндяки бязяк тяртибатындан щеч дя эери галмайан охшар мемарлыг декор ишляри инкишаф етмяйя башлады. Юлкядя иншаат вящдятинин верилмяси, бу вящдятдя щяжм-мякан хцсусиййятляринин юйрянилмяси, дини абидялярин декор тяртибатларында даща габарыг эюрцнцрдц. Беля тикилилярин декор тяртибатларынын рянэ щяллляри, гурулма ардыжыллыглары,принсип вя рийази ясаслара сюйрянян гурулма методларыны арашдырмаг мемарлыьын-сянятшцнаслыьын актуал проблемляриндян бири олараг даима эцндямдядир.

        Орта ясрлярин мемарлыг комплексляринин иншасына вя онларын бязя¬к тяртибатына тясир едян мцхтялиф васитялярдян олан елементлярин, истяр нахыш йарадыжылыьында, истярся дя форма вя мязмун бахымындан дини тикилилярдя юзцнямяхсус ролу вардыр. Даща чох дини тикилилярин китабяляринин вя декор тяртибатынын рянэ щялляри мягалядя ясас мягсяд кими эютцрцлцр. Китабяляр щаггында эюркямли Азярбайжан алими Мяшядиханым Неймятованын дяйярли ясярляри вардыр. Лакин бу мягалядя китабялярин щям дя бир декор васитясиля верилмясиля бярабяр, онун рянэ щяллинин дя юнямли олмасы да вурьуланыр.

        Мющтяшям бядии тяртибатлары иля фярглянян Азярбайжан китабяли мемарлыг нцмуняляри, бу эцн дя мемарлыг сянятинин тяртбат хцсусиййятлярини якс етмякдядир[1.с.72-76]. Сянятшцнаслар цчцн диэяр сянят сащяляриндя олдуьу кими, мемарлыгда да, йарадыжылыг-сянят-елм сащяляринин декор композисийаларынын ортаг принсиплярини айдынлашдырмаг чох лазымлыдыр. Йяни мемарлыг абидяляри цзя¬риндя дюврцндян асылы олмайараг тятбиг олунан мемарлыг цсуллары вя техники мясяляляр, щямчинин бязяк композисийаларынын тяртибатынын ясасларыны юйрянмяк щяр кясдя мараг доьурур. Бу она эюрядир ки, мемарлыг бязяк композисийаларынын инкишафыны изляйярян инсанлар тяжрцбяни -нязяриййядя, нязярийтйяни ися тяжрцбяни эюря билсинляр.

        Азярбайжан еляжя дя бцтцн Шярг инжясянятиндя мемарлыг декору дейяндя илк юнжя инсанларын эюз юнцня мцхтялиф нахышлар, орнаментляр эялир. Чох аз сяняткарлар олар ки, онлар ейни заманда мемарлыг декору дейяндя китабяляри вя диэяр йазылары нязяря алсынлар. Диэяр йазы, дейяндя дини тикилилярдя ясасян Гуран айяляри нязярдя тутулур. Айялярин йазылышы бир тяряфдян инсанларын Аллащла ялагя йатармаг истяйиня бир инам олса да, щям дя онларын зювглярини охшайыр, мянявиййатяны зянэинляшдирир. Эюзял хятля, бядии формада щякк олунмуш йазылар щям дя инсанлыг мядяниййятинин дашлашмыш тарихидир. Дашлашмыш тарих дедикдя, мемарлыг тикилиляринин китабяляри эюз юнцня эялир. Китабяляр, абидялярин тарихи, мемары вя бязян дя дюврцн мемарлыг хцсусиййятиня ишаря кими бир нечя елементин топлуму кими дя дяйярляндирилир. Лакин онларын бир декор елементи вя рянэ тяртибаты даща мараглыдыр. Бу мараьы Азярбайжан зийарятэащларынын даща чох бядии тыртибаты иля сечилян Мирмювсцм аьа мемарлыг тикилисиндян нцмунялярля излямяк олар. Бу тикили Тябриз мемарлыг мяктяби нцмуняси кими эюзял тяртибата, китабяляря, мараглы йазыларла маликдир [2.с.9-23]. Зийарятэащын башлыжа мемаглыг хцсусиййятляриндян бири дя онларын декор щялли иля мющтяшямлийи, орнаментйаратмада истифадя олунажаг бцтцн метод вя принсипляря ясасян гулмасыдыр.

        Дини мемарлыг тикилиляринин декоратив декор тяртибатындакы китабялярин йазылыш ганунауйьунлугларыны арашдыраркян мялум олур ки, орнаментляр кими онларын да гурулмасында щармонийа гайдаларынын бцтцн вариантларындан лазым эялинжя истифадя олунур. Бу заман хцсуси хяттатлыг гайдасында щякк олунан китабя вя йа диэяр йазылар, онлар цчцн яввялжядян щашийяляннмиш сащядя щармонийа йарадан, бошлуг долдуран, рийази олараг гурулма ардыжыллыьыны сахламагла, цмуми нахыш композисийасынын ащянэиня уйьун олараг щякк олунур.

        Мялумдур ки, Азярбайжанын диэяр мемарлыг тикилиляри кими, дини мемарлыг абидяляри дя юз йцксяк бядии хцсусиййятляри, классик композисийалары, дярин мязмунлу образлыглары иля дцнйа мемарлыьы мигйасында сечилирляр. Юлкянин дини мемарлыг тикилиляринин охшар вя фяргли цслуб вя хцсусиййятляри, онларын сятщля¬ринин мцхтялиф гурулушлу бязяк елементляри, епиграфик йазылары вя диэяр мемарлыг тяртибатлары иля зянэин олмалары дя хцсуси юням кясб едир. Бу бахымдан Мирмювсцм аьа зийарятэащларынын бцтцнлцкля декор тяртибатындакы мемарлыг хцсусиййятляри щяр кясдя мараг доьурур.

        Азярбайжан халгы щяр вахт юз бядии фялсяфи тяфяккцрцнцн вящдятини дини тикилилярин декор тяртибатында ахтарыр. Инсанларын ижтимаи щяйатында вя ян гядим мядяниййятлярин горунуб сахланылмасында эцнцмцзя гядяр эялиб чатмыш мемарлыг абидяляри декор тяртибатынын бир щиссясини дя щямин тикилинин китабяляри тяшкил едир. [3.с.17-37]. Мирмювсцм аьа зийарятинин декор йазыларына она эюря мцражият олунур ки, бу дини тикилинин мющтяшям орнаментал-нахышлы бязякляри иля бярабяр, щям дя синтез олунасы явязолунмаз йазы гуршагларындакы, китабяляриндяки рянэ щялли хцсуси анализ тяляб едир. Бу тикилинин конструктив, щям дя декоратив гурулмасында вя онун мцхтялиф сятщляринин тяртибаты зийарятчилярин щямишя бюйцк мараьына сябяб олмушдур. Ясасян дя мясжидин китабяляри, тикилинин сятщини бязяйян нахышларын, жизэилярин ритми, эюзял гурулушу вя щармонийасы инсанлары дцшцндцрмякля бярабяр, мясжидин мемарынын сяняткарлыг бажарыьы иля щяр кяси щейран гойур.

        Бцтцн сянят сащяляриндя юнямли йер тутан, сяняткарлары даима дцшцндцрян тяфяккцр вя тяхяййцлцн, мцшащыдя вя мцгайисянин, анализ вя синтезин вящдяти данылмаздыр. Тябии ки, Мирмювсцм аьа зийарятэащынын да дяйярли мемарлыг ясярляри сырасында юзцня мяхсус хцсусиййятляри иля диггят чякир. Юлкянин зянэин мемарлыг ирсинин йарадыжылыг сирляринин, о жцмлядян мемарлыгда бязяк тяртибатынын формалашмасына тясир едян елементлярин юйрянилмяси зяруряти вя кечмиш яняняляринин мцасир мемарлыг тяжрцбясиня тятбиг едилмяси, халгын мядяниййятинин горунуб сахланмасы проблемляриня жаваб верир.

        Мемарлыьын инкишафы, дяйярли хцсусиййятляри, онларын композисийалары вя структурлары иля баьлы мясяляляр щяр вахт мараг доьурур. Арашдырылан сащянин сюйкяндийи епиграфика елми жох эярэин вя чятинликляр щесабына баша эялян бир сащядир. [4.с.9-23]. Мирмювсцм аьа зийарятэащынын епиграфик йазыларынын декор тяртибаты композисийалары, онлкарын рянэляринин гарышыг чаларлы вя рянэ тонлары епиграфик абидяляр цчцн характерикдир. Щятта беля рянэ щяллиня мяхсус йазылар бу зийарятэащы, онунла ейни дюврдя инча едилмиш епиграфик йазыларла зянэин олан диэяр абидяляр кюклц сурятдя фяргляндирир. Яслиндя Тябриз мемарлыг мяктябинин ясас хцсусиййятляри бу мяктябин бцтцн тикилиляриндян декор тяртибатынын рянэлярля зянэин олмасы иля фяргляндирир. Бу фярглилик-зянэинлик Мирмювсцм аьа зийарятэащынын епиграфикасында хцсуси олараг нязяря чарпыр.

       

       Шяк.1. Мирмювсцм аьа мясжидинин бядии тяртибатында вя ясасян дя епиграфик йазыларында вя китабясиндя аь щярфлярля йазылмыш, йерлийи ися эюй кашыдан ибарят декор композисийасы йарадылмышдыр.

       

       Шяк.2. Мирмювсцм аьа мясжид комплексиндяки симметрик декор тяртибаты вя мемарлыг формаларындакы мцтянасиблик системинин йаратдыьы комбинасийалар.

        Мясжидин сятщиндя Гурани- Кяримдян 68. ял-Гялям сурясинин 51 вя 52 жи яйляри ( бу айяляря адятян Бяд нязяр дуасы да дейилир) щякк олунмушдур.Диэяр бир йазыда, (Йа Пейьямбяр!) Щягигятян, кафирляр Гураны ешитдикляри заман (сяня олан щясядляриндян вя гязябляриндян долайы) аз гала сяни эюзляри иля йейяляр. Онлар (сянин баряндя): “О диванядир!” щякк олунмушдур.

        Бир башга епиграфик йазы нцмуняси ися белядир: Щалбуки бу (Гуран) алямляря (инсанлара вя жинляря) анжаг бир юйцд-нясищятдир! (Онун назил олдуьу кимся щеч вахт диваня ола билмяз!) щякк олунмушдур. Даща мараглы бир йазы ися мясжидин интерйериня хцсуси эюркям верир: Тцрбянин ичиндя Аллащын мцгяддяс 99 ады айры -айры медалйонларда гызыл суйу иля йазылыб.Тцрбянин цзяриндя адятян ят-Товбя сурясини 18 айяси йазылмышдыр: 18.Аллащын мясжидлярини йалныз Аллаща вя гийамят эцнцня иман эятирян, намаз гылыб зякат верян вя Аллащдан башга щеч кясдян горхмайанлар тямир едя билярляр (йалныз бу гябилдян олан шяхслярин ямялляри Аллащ дярэащында гябул олунар). Мящз онлар доьру йолу тапа билянлярдян ола билярляр!.

       

       

       Шяк.3. Мирмювсцм аьа мясжидинин декор тяртибатында чохсайлы щяндяси фигурларын бирляшмясиндян алынан декор композисийалары вя куфи йазы щяндяси нахыш системляриндян фрагмент.

        Бу шякиллярдя ейни заманда Азярбайжан дини мемарлыг тикилиляринин декор щяллиндя даш ойма цсулундан истифадя хцсусиййятляри юзцнц там бцрузя веря билир. Тябриз мемарлыг хцсусиййятлярини юзцндя якс етдирян бу мющтяшям эютцнтц Мирмювсцм аьа зийарятэащындан даш оймалы щиссядян бир фрагментдир. Эюстярилян щяр бир шякиллярдяки эюрцнтцляр, дини мемарлыг тикилиляринин композисийанын мцтянасиблийи вя декорларын зярифлийи, юз дюврцня эюря расионал конструксийаларын тятбиги, орнамент бязякляринин ойнаглыьы иля сяжиййявидир. Оларын орнамент композисийалары бядииликля рийази тяфяккцрцн цзви бирляшмясиня ясасланыр. Дини тикили мемарларынын йаратдыьы композисийа вя декоратив бязяк цсуллары Азярбайжанын, еляжя дя бцтцн мцсялман юлкяляри мясжид тикилиляриня бюйцк тясир эюстярмишдир.

        Беляликля, мемарлыг тикилиляринин епиграфик йазыларынын, онларын китабяляринин декоратив вя щям дя конструктив хцсусиййятляри, дини тикилиляря ящатяли йанашма, мядяниййятин бир важиб сащяси кими эюзяллийя, камиллийя, яхлаги сафлыьа хидмят едян Ислам мемарлыьынын йаранмасы вя халг тяряфиндян севилмясиня эятириб чыхарыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Археолоэийа, етнографийа Тарих вя онун проблемляри, № 1.2013

2. Жямиля Щясянзадя. Тябризин солмаз бойалары (ХЫВ-ХВЫ яср Азярбайжан миниатцр бойакарлыьы). Бакы 2001


3. Taрланов M. Декоротивно– приклодное искусство советского Азербайджана Б. 1968.

4. Усейнов M.A. Памятники азербайджанские зодчество. Б., 1959


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы