Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


НАХЧЫВАН МЕМАРЛЫГ МЯКТЯБИНИН МЕМОРИАЛ - ХАТИРЯ АБИДЯЛЯРИ

Автор: Ниэар АХУНДОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Мемориал - хатиря типли абидялярин тикилмясиндя ясас мягсяд щаким зцмряйя мянсуб шяхслярин хатирясини ябядиляшдирмякдир. Бу сащядя апарыжы рол ойнайан мемарлыг мяктябляриндян бири дя Нахчыван мемарлыг мяктябидир.

        Нахчыван мемарлыг мяктябинин ясасыны кярпиждян тикилмиш абидяляр тяшкил едир. Гейд етмяк лазымдыр ки, Нахчыванын йарашыьы олан вя онун рямзиня чеврилмиш Мюминя Хатун тцрбяси вя Йусиф Кцсейир оьлунун тцрбясинин мцяллифи Яжями Ябубякр оьлу Нахчиванинин ады иля баьлы олан Нахчыван мемарлыг мяктябинин Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя мемарлыьын инкишафында юз тясирини эюстярмишдир.

        Нахчыван шящяриндяки Йусиф Кцсейр оьлу тцрбяси (1162), Мюминя Хатун тцрбяси (1186), Эцлцстан тцрбяси (ХЫЫЫ яср), Гарабаьлар тцрбяси (ХЫЫ-ХЫВ ясрляр), Даркянд тцрбяси (ХЫВ-ХВ ясрляр), Нущ тцрбяси (ХЫВ-ХВЫЫ ясрляр), Бярдя тцрбяси (1322), Имамзадя тцрбяси (ХВЫЫЫ яср) вя диэярляри мухтар республиканын ян надир хатиря типли мемарлыг инжиляридир.

        Нахчыван мемарлыг мяктябинин бизя мялум олан вя цзяриндя тарихи йазылмыш илк мемориал - хатиря тикилиси 1162-жи илдя Яжями Ябубякр оьлу Нахчивани тяряфиндян инша едилмиш Йусиф Кцсейир оьлу тцрбясидир. Ел арасында щям дя “Атабаба эцнбязи” ады иля танынан бу тцрбя йералты мязар щиссясиндян - сярдабядян вя йерцстц гцллявари щиссядян ибарятдир. Щяр ики щисся планда сяккизбужаглы шякилдядир. Мягбярянин чюля бахан тяряфи кярпиж блокларла щюрцлмцш нахышларла бязядилмишдир. Тцрбянин галынлыьы 80 сантиметря чатан сяккизбужаглы эювдяси пирамида шякилли кярпиж эцнбязля юртцлмцшдцр. Дахилдя ися тцрбянин эцнбязи чатматаь формасында щялл олунуб. Тикилидя тятбиг олунан икигат эцнбяз гурулушу мемарлыьымызын чох гядим дюврцндяки сяняткарлыьын йцксяклийиндян хябяр верир. Тцрбянин таь шякилли эириш гапысынын ятрафы, цзлцйцн йухары щиссясиндяки куфи хятля йазылмыш китабя, хырда кярпижлярдян йарадылмыш щяндяси формалы дивар бязякляри вя Гурандан эютцрцлмцш айя сяняткарлыгла ишлянмишдир.

        Яжями Ябубякр оьлу Нахчиванинин мемары олдуьу нювбяти бир хатиря абидяси Мюминя Хатун тцрбясидир. Милли мемарлыьымызын шащ ясярляриндян сайылан бу тцрбя Нахчыван шящяриндя йерляшир. Ону Атабяй Шямсяддин Елдяниз 1175-жи илдя щяйат йолдашынын шяряфиня тикдирмяйя башлайыб, анжаг юзц дцнйасыны дяйишдийиндян бу иши онларын оьлу Жащан Пящляван давам етдириб баша чатдырмышдыр. Тикили 1186-жы илдя тамамланыб.

        Юзцндя мющтяшямликля гейри-ади зярифлийи бирляшдирян бу гцллявари тцрбя йералты чохбужаглы сярдабадан вя йерцстц тикилидян ибарятдир. Биринжи щиссяйя хатунун мязары, икинжи щиссяйя ися хатиря абидяси дахилдир. Цмуми щцндцрлцйц 34 метря чатан тцрбянин бцтцн эиринтили-чыхынтылы он сятщинин нахыш юртцйцндя гырмызы кярпиждян ялавя мави кашыдан да истифадя олунмушдур. Абидянин йухары щиссясиндя онун он эушяли сятщини дювряляйян вя бязяк ролуну дашыйан китабянин, еляжя дя куфи хятля йазылмыш Гуран айяси олан няфис кашы йазылары диварлара рянэарянэлик эятирмишдир. Щцндцрлцйцня вя монументаллыьына бахмайараг мягбяря чох инжя вя вцгарлыдыр. Бу да онун гадын шяряфиня ужалдыьындан хябяр верир.

        Нахчыван мемарлыг мяктябинин хатиря типли абидяляриндян бири дя Нахчыван Мухтар Республикасынын Жулфа шящяри йахынлыьындакы Жуьа кяндиндя йерляшян Эцлцстан тцрбясидир. ХЫЫ ясрин сону ХЫЫЫ ясрин яввялляриндя инша олунан бу тцрбя Нахчыван мемарлыьында ориъинал форма-бичими вя защири бязякляри иля сечилир. Планда дюрдкцнж олан Эцлцстан тцрбяси мющкям кцрсц цзяриндя гурулмуш оникитилли гцллядян ибарятдир. Хатиря характерли абидя тцнд гырмызы туф дашындан тикилмишдир. Яняняйя уйьун ики щиссяли олан тцрбянин ашаьы щиссяси сярдабя, йухарысы ися чохцзлц щяжмдян ибарятдир. Башга сюзля десяк, формажа ашаьы щисся квадрат, йухары щиссяси он ики бужаглыдыр. Онлар бир-бириня сталактит бичимли пластик оймаларла бирляширляр.

        Амма бир чох хатиря мащиййятли тикилилярдян фяргли олараг бу тцрбядян сярдабя йерин сятщиндян йухарыда йерляшир. Тцрбянин йухары щиссясинин сятщлярини бязяйян мцхтялиф щяндяси формалы мцряккяб, ейни заманда зяриф орнаментляр даш йерлийя рянэарянэлик бяхш етмякдядир.

        Тцрбя мцяллифи бир-нечя фяргли бичимли щяндяси орнаментляри сятщ бойунжа уьурла сыраламагла онларын рянэарянэлийиня вя овсунлайыжы ритминя наил олмушдур. Сятщлярин бу жцр тясирли бязяк юртцйцнцн бцтцнлцкдя Нахчыван мемарлыг яняняляринин бядии хцсусиййятляри иля сясляшмяси диггятчякяндир. Бу бахымдан Эцлцстан тцрбяси ХЫЫ-ХЫЫЫ яср Азярбайжан мемарлыьынын юзцнямяхсус бядии дяйярлярини юзцндя йашадан абидя кими чох гиймятли щесаб олунур.

        Орта яср Азярбайжан мемарлыьынын ян гиймятли хатиря типли тикинтиляриндян бири дя Нахчыванын 40 километрлийиндя йерляшян Гарабаьлар кяндиндяки тцрбядир. Комплекс шяклиндя олан Гарабаьлар абидяляриня тцрбя, гоша минаря вя онларын арасында йерляшян дини бинанын галыглары дахилдир. Гоша минарянин ХЫЫ ясрин сону - ХЫЫЫ ясрин яввялляриндя тикилдийи ещтимал олунур. Минаряляри бир-бириня баьлайан баштаь ися ХЫВ ясря аиддир. Баштаьын цзяриндя Елхани щюкмдары Щцлаки ханын арвады Гути ханымын ады йазылдыьындан онун Гути хатунун шяряфиня тикилдийи эцман едилир. Сярдаба вя йерцстц щиссядян ибарят Гарабаьлар абидясиндя гцллявари тцрбялярин ясас хцсусиййятляри ифадя олунмушдур. Даш кцрсцлцк цзяриндя дястя шяклиндя бирляшян он ики йарымсилиндрик чыхынты Гарабаьлар тцрбясинин йерцстц композисийасыны ямяля эятирир. Тцрбянин йералты сярдабясынын диварлары аь дашдан, эцнбязляри ися кярпиждян тикилмишдир. Тцрбянин сятщи гырмызы вя фирузяйи кашылы кярпижлярля юртцлмцш, щяндяси орнаменти хатырладан китазхбялярля бязядилмишдир. Сятщ бойу кярпижлярин ритмик дцзцлцшцндян йаранмыш квадратларын щяр биринин ичярисиндя фирузяйи кярпижля “Аллащ вя Бисмиллащ” сюзляри йазылмышдыр.

        Нахчыван Мухтар Республикасынын Ордубад районунун Даркянд кяндиндя йерляшян тцрбя композисийасы вя декоратив елементляри иля фярглянир. Даркянд тцрбяси кярпиждян щюрцлмцш, орта щиссяси бцржвары тцрбяляр бичиминдя олуб, йухары щиссядян эцнбязля тамамланыр.

        Тцрбянин цзяриндяки тцнд-бянювшяйи рянэли кашы вя ади бишмиш кярпиждян щюрцлмцш садя нахышлар йеэаня бязяк елементидир.

        Цзяриндя китабя олмадыьындан тцрбянин тарихини дягиг мцяййянляшдирмяк мцмкцн дейилдир. Лакин композисийа гурулушу, цзяриндяки кашы бязякляринин рянэи абидянин Гарабаьлар вя Бярдя тцрбяляриндян даща сонра тикилдийи ещтималыны иряли сцрмяйя имкан верир. Бу ещтимала ясасян Даркянд тцрбясинин ХЫВ ясрин ахырларында вя йа ХВ ясрин яввялляриндя инша едилдийи эцман олунур.

        Нахчыван мемарлыг мяктябинин мараглы мемориал - хатиря типли абидяляриндян бири дя Бярдя тцрбясидир. Адындан да эюрцндцйц кими бу мемарлыг абидяси йурдумузун дилбяр эушяси олан Гарабаьда - Гафгаз Албанийасынын пайтахтларындан бири олан Бярдя шящяриндя йерляшир. Тцрбя 1322-жи илдя мемар Ящмяд ибн Яййуб ял-Щафиз Нахчывани тяряфиндян инша олунмушдур. Формажа силиндрик эювдядян вя конус шякилли эцнбяздян ибарят олан абидянин цмуми щцндцрлцйц 14, диаметри ися 10 метрдир.

        Тикили йералты сярдабядян вя йерцстц бцрждян ибарятдир. Онун цч сыра дашдан ибарят олан кцрсцлцк щиссяси ондан бир гядяр йухарыдакы куфи йазы золаьы иля бирликдя эювдяни дюврялямякля вя порталлары ящатя етмякля эцжлц естетик тясир баьышлайыр. Йерлийи фирузяйи кашыдан дцзялдилмиш бу китабя бинанын ясас бязяк цнсцрляриндян бирини тяшкил едир. Абидянин кцрсцлцкдян башлайараг йухарыдакы фризя (цфцги шякилли тякрарланан орнаментли композисийа) гядяр олан щиссясини бишмиш гырмызы кярпиждян вя цзцня фирузяйи кашы чякилмиш кярпижлярдян гурашдырылмыш нахыш юртцр. Бу кярпижлярин комбинасийалы щюрэцсцндян 200 дяфядян чох сятщ бойу “Аллащ” сюзцнцн йазылмасыны да мемарын уьурлу бядии тапынтысы щесаб етмяк олар.

        Бярдя тцрбясинин эювдясини юртян бу йазылы сятщдян сонра орнамент кямяри, давамында ися гара йерликли, аь рянэли кашы йазылардан ибарят китабя йерляшир. Тцрбянин шимал вя жянуб тяряфляриндя йерляшдирилмиш порталлар да юз гурулушуна вя бязяйиня эюря мараглы композисийа елементляридир. Бцтцнлцкдя Бярдя тцрбяси Азярбайжан мемарлыьында юзцнямяхсус бядии мязиййятляри иля сечилян абидялярдян сайылыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Я.В.Саламзадя, К.М. Мяммядзадя. Азярбайжанын мемарлыьынын Нахчыван мяктяби абидяляри. Бакы, 1958.

2. Я.В.Саламзадя. Яжями Ябубякр оьлу Нахчывани. Бакы, 1976.

3. Ж.Гийаси. Низами дюврц мемарлыг абидяляри. Бакы, 1991.

4. З.Ялийев, А.Хялилов. Азярбайжан инжясяняти. Енсиклопедийа. Ы жилд. Бакы, 2010.

5. З.Ялийев, А.Хялилов. Азярбайжан инжясяняти. Енсиклопедийа. ЫЫ-ЫЫЫ жилд. Бакы, 2011.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы