Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


АЗЯРБАЙЖАНДА ЙЕНИ ТЕАТР ФЯЛСЯФЯСИ ВЯ РЕЪИССУРА

Автор: Елчин ЖЯФЯРОВ                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      ХХЫ ясрдя дцнйа театр просесиндя, хцсусян реъиссурада формалашан цмуми контекст яввялки дюврлярдян принсипиал сурятдя фярглянир. Мцасир театр просесинин сяжиййяви хцсусиййяти заманын сцрятли ритми иля тяйин олунур. Мядяни просес, о жцмлядян замана даща чох адекват олан театр сяняти сцрятля дяйишир, “йени” анлайышы, “йени” щаггында тясяввцрляр жидди трансформасийайа мяруз галыр, дцнян йени олан нязяриййя, цслуб, жяряйан йахуд поетика артыг бу эцн кющнялир вя тарихя говушур. Бу жцр културолоъи контекстдя “кющня” театр естетикасы продуктивлийини итирир, “гейри-ишляк” поетикалар йерини заманын елми-бядии, ижтимаи-сийаси тяляб вя шяртляри иля сясляшян алтернатив театр поетикаларына верир. Йени театр тяфяккцрцнцн ифадячисиня чеврилян консептуал поетика мцасир дцнйа театр просесинин ясас аьырлыг мяркязини, башлыжа инкишаф истигамятини тяйин едир. Бу факт юзц-юзцлцйцндя консептуал реъиссура мювзусунун мцфяссял арашдырылмасыны театршцнаслыг елминин ясас вязифяляриндян бириня чевирир. Милли консептуал реъиссурадан данышаркян, В.Ибращимоьлунун йарадыжылыьы ян парлаг мисал кими нязяря чарпыр. Онун йаратдыьы “Психософ” театр поетикасы Азярбайжан театрынын дцнйа театр мяканында баш верян йарадыжы просесляря рефлексийасыдыр.

        “Психософ” поетикасы реъиссор В.Ибращимоьлунун театрда 40 иля йахын практики ишинин нятижясиндя формалашмышдыр. Реъиссор бу мцддятин йарысыны ясасыны гойдуьу вя рящбярлик етдийи Йуь театрында “Психософ” театр поетикасынын реализясиня щяср етмишдир. Консептуал театр поетикасы даща эениш шякилдя В.Ибращимоьлунун Йуь театрында гурулуш вердийи “Салам” (М.Щ.Шящрийар), “Оьул”, “Хатун” (“Китаби-дядя Горгуд”), “Ачар” (Н.Эянжяви “Сирляр хязиняси”), “Дящнамя” (Ш.И.Хятаи), “Лейли демя”, “Дад”, “Лейли вя Мяжнун”, “Йол”, “Щягигятцс-сцяда” (М.Фцзули), “Отелло” (У.Шекспир), “Бир, ики, бизимки...”, “Дявя йаьышы” (К.Абдулла), “Адам ушаьы” (У.Миннур), “Эял, эедяк” (Р.Рювшян), “Ян эцлмяли юлц” (В.Б.Юдяр), “Эцзэцдяки адам” (А.Мирсейид), “Жан цстя” (А.Мясуд), “Кафкадан салам” (Ф.Кафка), “Биринжи акт” (А.П.Чехов) вя с. тамашаларда юз сящня ифадясини тапмышдыр.

        Азярбайжан театрында мящз В.Ибращимоьлу консептуал милли поетика йаратмаг миссийасыны юз цзяриня эютцрмцш вя милли театрда консептуал реъиссуранын ясасыны гоймушдур. Онун консептуал реъиссурайа эедян йолу Експериментал театр студийасындан башлайыр. Азярбайжан Театр Жямиййятинин няздиндя Експериментал театр студийасы ютян ясрин 70-жи илляриндя цмумиттифаг мигйасында эедян просесляря рефлексийа кими мейдана эялди. Шямси Бядялбяйлинин вя йазычы Анарын тяшяббцсц иля йарадылан студийайа рящбярлик етмяк эянж реъиссор В.Ибращимоьлуна щяваля олунду. Бу тяйинат эянж реъиссор цчцн юз идейаларыны реализя етмяк, йени театр поетикасыны формалашдырмаг цчцн ялверишли фцрсят иди. Мювжуд мадди-техники проблемляря, кадр чатышмазлыьына вя диэяр янэялляря бахмайараг, В.Ибращимоьлу щявясля йарадыжылыг просесиня гошулду вя нящайят, 1977-жи илин 15 май тарихиндя Експериментал студийанын “Ящвалат ваге олур” адлы илк тамашасы тягдим олунду. Реъиссор тамашанын ядяби ясасы кими цч бирпярдяли пйеси - С.М.Гянизадянин “Хор-хор”, Ж.Мяммядгулузадянин “Йыьынжаг” вя Ж.Жаббарлынын “Йайлаьа эедир” ясярлярини эютцрмцш вя онлары ващид идейа ятрафында бирляшдирмишди.

        Студийанын нювбяти тамашасы “Гядим няслин нцмайяндяляри” адланырды. В.Ибращимоьлу тамашаны йеня дя цч фяргли пйес ясасында щазырламышды. Реъиссор бу дяфя А.П.Чеховун “Тяклиф” (“Евлянмя”), Б.Шоунун “Август иш башында” вя Л.Пиранделлонун “Ахмаг” бирпярдяли пйеслярини ядяби ясас кими сечмишди. В.Ибращимоьлуна эюря, бу цч мцяллиф, араларындакы физики вя заман мясафясиня бахмайараг, конэениалдырлар (рущян йахын олан). Яслиндя, реъиссор юзц дя адлары чякилян мцяллифлярля конэениалдыр вя бу мянада, “Гядим няслин нцмайяндяляри” тамашасыны дюрд сяняткарын бирэя мящсулу кими дя дяйярляндирмяк мцмкцндцр.

        “Йер цзцндя ян гядим нясил ахмаглардыр” мясяли тамашанын лейтмотиви кими сечилмишди. Реъиссор тамашада ХЫХ-ХХ ясрлярин говшаьында Русийада, Инэилтярядя, Италийада йашамыш щансыса ахмаглары йох, еля бу эцн, бу саат жямиййятимиздя мювжуд олан, бизлярля йан-йана йашайанлары, юз “ахмагларымызы” сящняйя эятирмишди.

        В.Ибращимоьлунун Експериментал студийада щазырладыьы сонунжу тамаша Я.Щагвердийевин “Аж щярифляр” (1978) сящня фелйетону олду. Реъиссорун сюзцэедян ясяря мцражиятини шяртляндирян башлыжа амил юз дюврцнцн - ХХ ясрин 70-жи илляринин ижтимаи-сийаси, сосиал-мядяни дурумуну жанландырмаг, заманынын щадисялярини эцзэцлямяк мягсяди иля баьлы иди. Я.Щагвердийевин 66 ил юнжя йаздыьы ясяр В.Ибращимоьлуна эюря, щяля дя актуаллыг кясб едирди, чцнки йарым ясрдян артыг заман кечмясиня бахмайараг, театр адамлары ня “аж”, ня дя “щяриф” олмагдан гуртула билмямишдиляр вя И.Рящимлинин тябиринжя десяк, щяля дя “аж щярифляр” кими щяряси юз мянафейи уьурунда фярди мцбаризя апарырдылар” (1, с. 53). Анжаг Я.Щагвердийевдян фяргли олараг В.Ибращимоьлу бу проблемин сябябини даща чох театр хадимляринин мяняви кейфиййятиндя йох, мцщитин мяняви еколоэийасында ахтарырды.

        “Аж щярифляр” тамашасындан сонра бинада апарылан тямир ишляри бящаняси иля Студийанын фяалиййяти дайандырылды вя В.Ибращимоьлунун труппасы ишини М.Ялийев адына Инжясянят Институтунун няздиндяки Тядрис театрында давам етдирмяли олду.

        Тядрис театрында йерляшдикдян сонра В.Ибращимоьлу Актйор Евиндя щазырланан тамашалары бярпа етмякля йанашы, йени тамашалар цзяриндя дя ишлямяйя башлады. Артыг реъиссорун ятрафында ясасян эянж сянятчилярдян ибарят истедадлы команда формалашмышды. Реъиссорун бурада щазырладыьы илк тамаша “Зянжирбянд” (“Гаравялли”) олду. Анарын “Зянжир” чаьдаш гаравяллиси ясасында щазырладыьы тамашаны реъиссор ики щиссяли гаравялли ъанрында тягдим етмишди.

        Эцжлц сосиал мотивя малик тамаша эцнцн актуал проблемляриндян, щамыны дцшцндцрян, амма чохларынын дилиня эятиря билмядийи ижтимаи бялалардан бящс едирди. В.Ибращимоьлунун, демяк олар ки, бцтцн тамашалары сосиал пафосу, ифша эцжц иля сечилирди. В.Ибращимоьлу Тядрис театрында щазырладыьы “Комсомол поемасы” (С.Вурьун), “Йайлаьа эедир” (Ж.Жаббарлы), “Балажа шащзадя” (А.С.Екзцпери), “Вар олсун эцняш” (К.Асланов), “Мяжнун демя…” (М.Фцзулинин “Лейли вя Мяжнун” поемасы ясасында, рус дилиндя) тамашаларында да тутдуьу сянят истигамятини давам етдирирди. Бу йол реъиссору юз консептуал театр поетикасыны вя мцяллиф театрыны йаратмаьа доьру апарырды.

        В.Ибращимоьлу Мусигили Комедийа Театрына баш реъиссор тяйин едилдикдян сонра бу просесдян бир гядяр узаглашды. Буна бахмайараг, реъиссор Мусигили Комедийа театрындакы фяалиййяти иля йанашы, щямфикирляри иля Актйор евиндя башладыьы театр експериментлярини, ахтарышларыны давам етдирир вя юз сянят консепсийасына уйьун тамашалар (“Аьры”, “Короьлу”) щазырлайырды. Бу ахтарышлар В.Ибращимоьлунун юз театрыны - Йуь театр-студийасыны йаратмасы иля нятижялянди.

        Яслиндя, В.Ибращимоьлу реъиссор фяалиййятиня башладыьы илкин дюврдян мящз йуь типли, йуь амаллы бир театрын йарадылмасына доьру эедирди. Реъиссорун гурулушунда сящня щяйаты газанан, аз гала, щяр бири щадисяйя чеврилян тамашалар ися бу йолда атылан аддымлар иди. Нящайят, 1989-жу илдя Щ.Турабовун тяшяббцсц вя кюмяклийи иля Академик Милли Драм Театрынын няздиндя Йуь театр-студийасы ачылды. 1992-жи ил 18 октйабр тарихиндя студийа дювлят статусу алды. Йуь театр-студийасы иля Йуь Дювлят Театры арасында о гядяр дя жидди йарадыжы фяргляр мювжуд дейил вя онларын фяалиййяти ващид бир просесин мярщяляляри кими дяйярляндирилмялидир.

        Йуь театр-студийасынын илк иши 1990-жы ил 13 йанвар тарихиндя Академик Милли Драм Театрынын кичик сящнясиндя нцмайиш олунан “Салам” тамашасы иди. Бу тамаша В.Ибращимоьлу йарадыжылыьында нювбяти етапа кечид олмагла бярабяр, милли театр просесиндя дя принсипжя йени бир мярщялянин башланьыжы олду. Тамашанын ады, бядии структуру, йозум принсипляри символик мяналар дашыйырды. В.Ибращимоьлу, нящайят ки, узун илляр арзусунда олдуьу мцяллиф театрыны формалашдырды вя бу театр (даща дягиг десяк, театр студийасы) мящз “Салам” тамашасы иля театр ижтимаиййятиня салам верди.

        В.Ибращимоьлу Йуь Театрынын илк тамашасында яняняви драматурэийадан имтина едяряк, поезийа нцмуняси сечмишди. Реъиссорун сонракы йарадыжылыг йолуна нязяр саланда эюрцрцк ки, яняняви драматурэийадан имтина онун йарадыжылыг методунун башлыжа принсипляриндяндир. В.Ибращимоьлунун иряли сцрдцйц поетика яняняви драматурэийа нцмуняляри иля зиддиййят тяшкил едир. Бурада гейд олунмалы даща бир юнямли мягам да В.Ибращимоьлунун йарадыжылыьында поезийа нцмуняляриня хцсуси йер айырмасы иля баьлыдыр ки, бу, реъиссорун сонракы ишляриндя дя мцшащидя олунур. Мисал цчцн, “Ачар” (Н.Эянжяви), “Эял эедяк” (Р.Рювшян), “Ян эцлмяли юлц” (В.Б.Одяр), “Дад”, “Лейли демя”, “Йол”, “Вясл” (М.Фцзули), “Щоп-щоп” (М.Я.Сабир) вя с.

        Ъанры “ики бюлцмлц йуьлама” кими тяйин олунмуш “Салам” тамашасында В.Ибращимоьлу дюврцн щаким естетикасындан тамамиля фярглянян театр дцшцнжясини сярэилямишди. Тамаша бцтцн параметрляриня - мязмун, форма вя цслуб хцсусиййятляриня эюря, реъиссор йозуму, ядяби ясас, ифачылыг техникасы, сящня тяртибаты, тамашачыйа мцнасибят бахымындан ориъинал иди. В.Ибращимоьлу “Салам” тамашасы иля эяляжякдя йарадажаьы “Психософ” театр поетикасынын контурларыны жызмышды. Йуь мярасимляринин, йуьлама ритуалынын естетик параметрляри цзяриндя гурулмуш “Салам” тамашасы М.Шящрийарын йуьламасы, А.Талыбзадянин тябиринжя десяк, “шаирин рущунун паклашыб эюйляря пярвазланмасы щаггында няьмя-мярсийя” (2) иди. Шаирин ушаглыг вя эянжлик хатиряляринин якс олундуьу “Щейдярбабайа салам” поемасы ися Шящрийарын рущунун эюрдцкляри гисминдя йозулурду.

        Бу йуьламада шаиря пешякар йуьчулар дястяси йолдашлыг едирди. Гябирлярдян галхыб ойуна гошулан йедди вцжуд (Щ.Гяшямова, С.Микайылова, Б.Жяфярова, В.Щясянов, М.Гасымов, Ф.Исрафилов, В.Жаббаров) яввялжя юлц кими гавранлыр, сонра ися бялли олурду ки, онлар гядим тцркдилли халгларда дцнйасыны дяйишян ел гящряманларыны йуьлайан, онларын хатирясини аныб аьы дейян, щяйатларындан парчалар нцмайиш етдирян пешякар йуьчулар дястясинин цзвляридир. Йуьчулар шаирин сясляндирдийи мисралары мякан ичря яйаниляшдирир, “шеир парчасынын мяканда визуал образыны” (3, с. 198) йарадырдылар.

        “Китаби-Дядя Горгуд” дастанынын “Бяйбуранын оьлу Бейряк бойу” (“Гам Бюрянин оглы Бамсы Бейряк бойы”) ясасында щазырланан “Оьул” тамашасында В.Ибращимоьлу биринжи тамашада бяйан етдийи йарадыжы принсипляря садиглик нцмайиш етдирмякля, щям дя исбатлады ки, “Салам” тамашасында эцндямя эятирилян мятлябляр, актуаллашан йени театр дцшцнжяси йалныз “хулиган реъиссор”ун щоггабазлыьы, ялламячилийи, ясассыз експерименти дейил, формалашмагда олан милли театр поетикасынын илк ишартыларыдыр.

        “Оьул” тамашасы В.Ибращимоьлунун Йуь театр-студийасында эюрдцйц ишлярин цзяриндян “тясадцфи уьур” йарлыьыны эютцрдц вя милли театр просеси контекстиндя тамамиля фяргли, принсипжя йени театр естетикасынын йашам щцгугу газанмасыны бир даща вя даща бюйцк яминликля тясдигляди. “Оьул” тамашасы иля В.Ибращимоьлу ритуалдан гайнагланан театр йаратмаг идейасынын мцмкцнлцйцнц исбатлады вя яйани шякилдя эюстярди ки, милли етномядяний-йятимиз, халг ойун-тамаша мядяниййяти, мейдан театрынын нювляри мцасир театр цчцн ялверишли база ролуну ойнайа биляр.

        Бу эцн мцяййян заман мясафясиндян щямин дюврдя эялишян просесляря нязяр салдыгда щямянжя анлашылыр ки, В.Ибращимоьлу язмля, дцшцнцшлц вя ардыжыл шякилдя консептуал милли театр поетикасынын тямялини гойурду. Илк консептуал милли театр поетикасы мящз бу тямял цзяриндя йараныб. Бу мянада, Йуь театрынын поетикасынын формалашмасында бцнювря ролуну ойнайан “Салам”, “Оьул”, “Ачар” вя с. кими илк тамашалар мцстясна дяйяря маликдир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Рящимли И.Я. Заман заман ичиндя. Бакы: Китаб алями НПМ, 2010, 516 с.

2. Талыбзадя А.А. Саз, Сюз, Рущ... // “Мядяниййят” гязети, 1991, 14 март, № 10 (46).

3. Вялийев Я.М. Ягидя, рущ вя театр. Бакы: Стил Матбаажилик, 2009, 240 с.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы