Начальная страница журнала
 
Архив

 

Музыкальное образование


АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ РЯГСЛЯРИНИН КИНО МУСИГИСИНДЯ ЯЩЯМИЙЙЯТИ

Автор: Рауф БЯЩМЯНЛИ                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Дцнйа инжясянятинин еля бир сащяси йохдур ки, мусиги онунла сых ялагядя олмасын. ХВЫ ясрин сону, ХВЫЫ ясрин яввялляриндя мусигинин поезийа вя театр иля синтези “опера” ъанрынын, даща сонра ися “балет”ин йаранмасына сябяб олду. Мусиги сянятинин поезийа, рянэкарлыг вя щейкялтярашлыг иля баьлылыьы “програмлы инструментал мусиги” ъанрынын инкишафына кюмяк етмишдир. Профессионал мусиги йарадыжылыьынын ян мцщцм ъанрларындан олан “мащны”, “романс”, “ораторийа”, “кантата” мящз, мусигинин сюз иля вящдятиндян йаранмыш вя инкишаф етмишдир. Кино сянятинин мусиги иля синтезиндян дя йени бир ъанр олан - “кино мусигиси” мейдана эялмишдир.

        Мусиги филмин ян мцщцм компонентляриндян бири олуб бядии мязмунун идейасыны, образларын характерини сяжиййяляндирмяк кими функсийалары йериня йетирир. О, щадисялярин емосионал мащиййятиня нцфуз едир. Поезийа, сюз щисслярин ясл дяринлийини ящатя едя билмядикдя мусиги кюмяйя эялир, персонаъларын психолоъи хцсусиййятлярини тамамлайыр. Йяни, сюз иля тясвир едиля билмяйян, екранда эюстярилмяси мцмкцн олмайан инсани щиссляр, мящз, мусиги дили иля ачылыр.

        Кино бу эцня кими чох чятин вя мцряккяб бир йол кечмишдир. Илк йаранмыш сяссиз киноларда мусиги йалныз фортепиано алятинин ифасы иля мцшайият олунарды. Бу заман филмин цмуми мязмунунун ачылмасы, дярк олунмасы ифачыдан бюйцк усталыг, мящарят тяляб едирди. Филмин нцмайиши заманы ифачы кадрларда тясвир олунан щяр бир щадисяни, бцтцн мцсбят вя мянфи образларын характерини, онларын севинжини, кядярини вя с. ифадя едя билян мцхтялиф ясярлярдян фрагментляр, мащны вя рягс мелодийалары чалырды.

        1920-жи иллярин ахырларында сясйазан жищазларын (апаратларын) йаранмасы иля филмляр даими “фонограм” технолоэийасыны ялдя етди. Беляликля, кинода мусиги филмин структурунун айрылмаз щиссясиня чеврилди. Бундан сонра филмляря мусиги йазмаг цчцн бястякарлара мцражият олунмаьа башланды. Кинойа мусиги йазан бястякар мцхтялиф форма вя ъанрлара профессионал сявиййядя бяляд олмалы, еляжя дя, эцжлц мянтиги драматуръи тяфяккцря малик олмалыдыр. О, екранда баш верян щадисяляря садяжя иллцстрасийалар дейил, филмин ясас драматурэийасы иля дяриндян баьлы олан мусиги йазмалыдыр.

        Кинонун юз спесифик ганунлары вя хцсусиййятляри вардыр. Романда щяр бир щадися ян инжя хырдалыгларына кими тясвир едилир, ясярин гящряманларынын фяалиййяти, дцшцнжяляри бцтцн тяфяррцаты иля ачыгланыр. Лакин щямин ясяр ясасында чякилян кино вахт сарыдан хейли мящдудлашдырылмыш шякилдя тягдим олунур. Бу сябябдяндир ки, екранда ясасян, образларын характеринин башлыжа хцсусиййятляри, мцщцм щяйат щадисяляри эюстярилир.

        Кино филминдя бцтюв вя ардыжыл композисийа йаратмаг цчцн мусиги-тематик материал сон дяряжя айдын вя лаконик олмалыдыр. Айдын мелодийаны тамашачы асанлыгла гаврайыр, онун характерини щисс едир. Кино цчцн гыса вя йыьжам мусиги йазмаг олдугжа чятиндир. Ябяс дейилдир ки, эюркямли совет бястякары Дмитри Шостакович кинону бястякар цчцн “мяктяб” адландырмышдыр1.

        Тягдим етдийимиз тядгигат ишиндя кино-филмлярдя сяслянян рягс щаваларынын истяр мелодийасынын, истярся дя ритминин кадрларда тясвир олунан сящнялярин эедишатына, образларын характеринин ачылмасына эюстярдийи емосионал тясир эцжц тящлил едилмишдир.

        Азярбайжанда илк милли кино 1916-жы илдя Цзейир Щажыбяйлинин ейниадлы комедийасы ясасында чякилмиш “Аршын мал алан” филми олмушдур. Сяссиз чякилмиш бу филм 1917-жи ил йанвар айындан кинотеатрларда эюстяриляркян инструментал цчлцк филмдяки щадисяляри мусиги иля мцшайият етмишдир. Филмин илк сясли чякилиши ися 1945-жи илдя “Бакы” киностудийасында, икинжи чякилиши ися 1965-жи илдя “Азярбайжанфилм” киностудийасында истещсал едилмишдир. Илк чякилишин мусиги тяртибаты бюйцк бястякарымыз Нийази тяряфиндян верилмишдир. Ойун щаваларына гурулуш вермяк цчцн Азярбайжан рягс сянятинин инкишафында явязсиз хидмятляри олан эюркямли ряггасымыз Ялибаба Абдуллайев (1915-1980) дя кинойа дявят олунмушдур. Цмумиййятля, щяр щансы бир филм ссенари мцяллифинин, реъиссорун, бястякарын, ряссамын, рягсляря гурулуш верян хореограф-ряггасын вя башгаларынын бирэя ямяйи сайясиндя мейдана эялир.

        Филмдя бир чох халг рягс мелодийаларындан истифадя едилмишдир. Бунлар “Ваьзалы”, “Йагуту”, “Онлуг”, “Гавал” (гядим ады “Индико”), “Гящряманы” вя “Эопу” йаллы щавасыдыр. Я.Абдуллайевин гурулуш вердийи рягслярдя тамашачы ссенаридя эюстярилмяйян хырда штрихляри беля эюря билир. Мясялян, Солтан бяйля Жащан халанын ойунунда бяйин юзцндян разы, ядалы щярякятляри, Ясэярля Эцлчющрянин рягсиндя Ясэярин чох тямкинли, санбаллы ойуну, Эцлчющрянин утанжаг, аьыр, ханымйана рягси, Вяли иля Теллинин ися мязяли, комик ойун щярякятляри филмдя бу образларын характерини ачыглайыр. Лакин бу характерлярин ачылмасында тякжя хореографийанын дейил, ифа едилян рягс мелодийасынын да чох бюйцк тясири вардыр. Чцнки ойнанылан рягс - мусиги иля хореографийанын вящдятиндян йаранмышдыр. Филми изляйян тамашачы илк нювбядя кадрда эюстярилян хореографик ойуна диггят йетирир вя мящз бу кадр онун йаддашына щякк олунур. Бу заман мусигинин мелодик дили арха планда галыр. Яслиндя, бцтцн хореографик щярякятляр рягсин мусигиси вя ритми ясасында гурулмушдур. Йяни хореограф рягс мелодийасынын ащянэиня, ритминин гурулушуна уйьун рягс щярякятляри йарадыр. Бу йаратдыьы рягс ссенаринин мювзусуна да уйьун олмалыдыр. Тясяввцр едяк ки, хореографик ифа йохдур вя биз йалныз рягсляри садяжя динляйирик. Ясэярля Эцлчющрянин дует рягсиндя бу эцн “Гавал” рягси кими таныдыьымыз, гядим ады ися “Индико” олан ойун щавасынын мелодийасындан истифадя олунмушдур. Ону да гейд едяк ки, бу рягс цч щиссядян ибарятдир вя йалныз икинжи щиссяси бу дует цчцн йазылмышдыр. Рягсин мелодийасынын орта темпдя, Шур ладында, 6/8 вязн юлчцсцндя, наьара алятинин чыртмаларла мцшайияти иля сясляндирилмяси Ясэярин аьыр тябиятини, Эцлчющрянин утанжаг характерини эюз юнцня эятирир. Диэяр бир дуетдя Вяли иля Телли гядим халг рягсимиз олан “Йагуту” ойнайырлар. Рягс шян ящвал-рущиййяли, чох ойнаг, ити темпя малик, Раст ладында, йеня дя 6/8 юлчцдя сяслянир. Мелодийанын юз характери артыг рягсин щансы хореографик гурулушда ойнанылажаьындан хябяр верир вя динляйижийя хош овгат, севинж бяхш едир. Я.Абдуллайев дя рягсин, бу характерини ясас эютцряряк образларын ойунуна мязяли щярякятляр ялавя етмякля гурулуш вермишдир.

        Ц.Щажыбяйлинин диэяр бир опереттасынын ясасында 1956-жы илдя чякилмиш “О олмасын, бу олсун” филминдя дя чохлу сайда халг рягс щаваларындан истифадя едилмишдир; “Дарчыны”, “Лаля”, “Гытгылыда”, “Узундяря”, “Ваьзалы”, “Мирзяйи” вя с. Бу рягсляря дя хореографик гурулуш Ялибаба Абдуллайев тяряфиндян верилмишдир. Яввяла ону гейд етмялийик ки, щяр ики филм комедийа ъанрында йазылдыьы цчцн бурада эцлцш доьуран образларын характеринин ачылмасында мусиги сечими хцсуси йанашма тяляб едир. Ц.Щажыбяйлинин дащилийи ондадыр ки, бу мязяли персонаъларын ойуну цчцн, мящз рягс мусигисиня мцражият етмишдир. Филмдя рягс мелодийалары щадисялярин эедишатына уйьун сечилмишдир. Беля ки, той сящнясиндя сяслянян “Узундяря”нин мелодийасы иля кишилярин мяжлисиндя Мяшяди Ибадын ойнадыьы бяй рягси мящз, аьыр темпдя ифа олунан киши рягсляриндяндир. Рягсин мелодийасынын вя ритминин артыг йашланмыш Мяшяди Ибадын характериня уйьунлуьу излянян кадры даща да бахымлы едир. Гадынларын мяжлисиндя дя рягс щавалары сясляндирилир. Эюркямли ряггасямиз Яминя Дилбазинин ойнадыьы “Лаля”, еляжя дя, епизодик рол ифа едян танынмыш актрисамыз Мцняввяр Кялянтярлинин ифа етдийи “Гытгылыда” ойун щавалары шух гадын рягсляриндяндир. Яэяр “Ляля” щавасы гадын рягсинин бцтцн инжяликляри, пластикасы, чийин атма, сцзмя, щярякятляри иля, еляжя дя, ритмин сычрайышсыз, ардыжыл мцшайиятиля ифа едилирся, “Гытгылыда” рягсиндя, яксиня, комик щярякятлярля йадда галан, “атлама ритми” иля мцшайият едилян мязяли гадын рягсини изляйирик.

        Азярбайжан кино йарадыжылыьыны вяряглядикжя, юйряндикжя халг рягсляринин бу филмлярдяки мащиййяти, йери чох айдын шякилдя тязащцр олунур. Беля ки, кинофилмлярин бюйцк яксяриййятиндя халгын шадйаналыгла кечирдийи той сящняляри тясвир олунур вя бурада мцхтялиф темпя малик олан, истяр гадын, истярся дя киши рягсляри ифа едилир. Лакин бу сящнялярин, демяк олар ки, щамысында тойун рямзи сайылан “Ваьзалы” сясляндирилир. Бу еля бир мусигидир ки, кино кадрларында ону башга щеч бир мелодийа иля явяз етмяк мцмкцн дейил. Халг арасында бу рягс щавасы о гядяр мяшщурдур ки, филмин йарадыжылары той сящнясини чякяркян мцтляг “Ваьзалы”дан истифадя едирляр. Чцнки щяр бир азярбайжанлы тамашачы бу рягси той рягси кими таныйыр. Цзейир бяйин комедийаларында да той сящняляри “Ваьзалы”нын мцшайиятиля башлайыр вя сона чатыр. Шеэащ ладында сяслянян “Ваьзалы” нын мусигисиндя той ящвал-рущиййясиндян ялавя, щям кювряклик, щям дя мющтяшямлик вардыр. Бир тяряфдян гызыны евиндян кючцрян ананын севинж эюз йашлары, диэяр тяряфдян бяйин юз достларынын, гощум-яграбасынын ящатясиндя юйцнмяйи, фяхаряти рягсин мусиги фонунда тязащцр олунур. Бу щисслярин йаранмасы рягсин мелодийасынын вя ритминин тясир эцжцня баьлыдыр. Той сящнялярини якс етдирян, “Ваьзалы” рягсинин сясляндирилдийи Азярбайжан филмляриндян “Ону баьышламаг олармы” (1959), “Ганун наминя” (1968), “Бяйин оьурланмасы” (1985), “Ахырынжы ашырым” (1971), “Истинтаг” (1979) вя башгаларыны нцмуня эятиря билярик.

        Кино мусигисиндя хцсуси йери олан, эениш истифадя едилян рягс щаваларындан бири дя йаллылардыр. Кцтляви шякилдя ойнанылан бу рягс, ясасян, ел шянликлярини, Новруз байрамыны якс етдирян кадрларда, еляжя дя, дцшмян цзяриндя чалынан гялябянин халг тяряфиндян шадлыгла гейд едилдийи сящнялярдя сясляндирилир. Истяр ел шянликляриндя, истярся дя гялябяни гейд едяркян кадрларда халгын бирлийини, эцжцнц нцмайиш етдирян йаллы ойуну тясвир олунур. Тамашачыда бирлик, мярдлик ящвал-рущиййяси йаранса да, ону кадра баьлайан йаллы ойунунун нцмайишидир. Лакин халгын гящряманлыьы, гялябя язми “йаллы ритми”нин юзцндя вя рягсин мелодийасынын тясириндядир. Нцмуня кими, “Бяйин оьурланмасы” филминдя кишилярин ойуну иля нцмайиш етдирилян, икинжи ады “Жцт йаллы” олан “Мяржанлар” йаллысынын биринжи щиссясинин мелодийасыны сясляндирдикдя,

       

        “йаллы ритми”нин мющтяшям ащянэини, инсаны мцбаризлийя, бирлийя сясляйян чаьырышыны дуйа билирик2.

        Азярбайжан кино мусигисиндя жянэи рягсляриня дя хцсуси йер айрылмышдыр. Билирик ки, “жянэи” рягсляри чохдур. Зорхана сящняляриндя, пящляванларын йарышында, кяндирбазларын чыхышында, жыдыр йарышларында вя диэяр байрам шянликлярини якс етдирян кадрларда мцхтялиф “жянэи” щавалары сясляндирилир. Сцъетли “йаллы”лар кими жянэи рягсляри дя театрлашдырылмыш, сящняляшдирилмиш ойун-рягсляря аиддир. Бу сябябдян дя кино чякилишляриндя беля сящняляря тез-тез мцражият олунур. Бу заман кадрларда кяндирбазын мящаряти, пящляванын сцжайяти, ат йарышларында жыдыра жыхан иштиракчыларын жясурлуьу вя с. тамашачыда щейрят доьурур. Бу идманчылара ися эцж верян, онлары даща да жцрятляндирян “жянэи”нин ритми вя мелодийасыдыр. Жянэиляр дя йаллы кими 2/4 юлчцдя, “йаллы ритми”ндя сяслянир. Мясялян, Йусиф Сямядоьлунун ссенариси ясасында чякилмиш “Йедди оьул истярям” кино-филминдя Новруз байрамы яряфясиндя кяндлилярин торпаьы жцтлярля шумладыглары кадрларда “Шяки” йаллы щавасындан истифадя олунмушдур. Жянэавяр рущлу Чащарэащ ладында сяслянян рягсин мелодийасы, иэидлик, гящряманлыг мювзусунда екранлашдырылмыш бу филмин тясир эцжцнц даща да артырыр. Рягсин щям мелодик дили, щям дя ритми кадрларда тянтяняли, байрам ящвал-рущиййясинин йаранмасыны тямин едир. “Жянэи” характерли бу йаллы филмин цмуми мусиги мятниня чох бажарыгла сечилмиш халг рягсляриндяндир. Сясляндирилян “Шяки” рягси Шякидя чох мяшщур йаллылардандыр. Рягсин мусиги мязмунунда 4/4 вя 2/4 вязн юлчцляринин тез-тез бир-бирини явязлямяси онун ритмини дя рянэарянэ едир.

       

       
        Азярбайжан мядяниййятинин, о жцмлядян кино сянятинин инкишафында, чалышмыш бир чюх бястякарларымызын адларыны гейд етмялийик. Гара Гарайев, Фикрят Ямиров, Нийази, Жащанэир Жащанэиров, Тофиг Гулийев, Рауф Щажыйев, Емин Сабитоьлу, Сцлейман Ялясэяров, Хяййам Мирзязадя, Ариф Мяликов, Полад Бцлбцлоьлу вя башгалары дяфялярля бу ъанра мцражият етмиш, бир-бириндян эюзял филмлярин мейдана эялмясинин ясас иштиракчылары олмушлар. Г.Гарайевин “Бир мящялляли ики оьлан” (1957), “Узаг сащиллярдя” (1958), Ф.Ямировун “Сящяр” (1960), “Бюйцк дайаг” (1962), Нийазинин “Кяндлиляр” (1939), “Фятяли хан” (1947), Ж.Жащанэировун “Йенилмяз баталйон” (1965), “Дяли Кцр” (1969), Т.Гулийевин “Бяхтийар” (1955), “Юэей ана” (1958), Р.Щажыйевин “Ромео мяним гоншумдур” (1963), “Ящмяд щарададыр” (1963), Е.Сабитоьлунун “Бизим Жябиш мцяллим” (1969), “Дядя Горгуд” (1975), Х.Мирзязадянин “Бизим кцчя” (1961), “Йедди оьул истярям” (1970), А.Мяликовун “Сещирли халат” (1964), “Ахырынжы ашырым” (1971), П.Бцлбцлоьлунун “Ушаглыьын сон эежяси” (1968), “Бабяк” (1979), С.Ялясэяровун “Улдуз” (1964), А.Ялизадянин “Тцтяк сяси” (1975) вя с. филмляр Азярбайжан кино сянятинин ян парлаг инжиляридир. Кино тарихиндя ябяди йашайажаг бу филмлярин бир чохунда халг рягс щаваларындан истифадя олунмушдур. Мясялян, “Сябущи” (1941) филминдя “Шалахо” вя “Узундяря” рягсляри, “Дярвиш Париси партладыр” (1976) кинолентиндя “Гызыл эцл” вя “Кечимямяси”, “Сян нийя сусурсан” (1966) филминдя “Ей нур” (рягсин икинжи щиссяси), “Ящмяд щарададыр” (1963) кинолентиндя “Сямяни”, “Бяйин оьурланмасы”нда (1985) “Ваьзалы”, “Газаьы”, “Нялбяки” рягсляри, “Телло” вя “Мяржанлар” йаллы щавалары, “Ад эцнц” (1977) филминдя “Земфира” вя “Назиля”, “Ганун наминя” (1968) филминдя “Ваьзалы”, “Щейва эцлц” вя “Бешачылан” ойун щавалары, “Ахырынжы ашырым”да (1971) “Ваьзалы” вя “Дявячи бащары” рягси, “Истинтаг” (1979) филминдя “Ваьзалы” вя “Фяриди”, “Мян мащны гошурам” (1979) кинолентиндя “Ханчобаны”, “Кямаля” вя “Назиля” рягсляри, “Франсыз” (1995) филминдя “Халабажы” вя “Фяриди”, “Бабамызын бабасынын бабасы” (1981) кинолентиндя “Хязяри”, “Ращими” рягсляри филмдяки образларын дахили аляминин ачылмасына юз тясирини эюстярмишдир.

        Чох севиндирижи щалдыр ки, йени чякилмиш мцасир филмлярдя дя рягс мелодийаларымыздан истифадя олунур, бцнювряси мющкям гурулмуш кино сянятинин яняняляри чох уьурла давам етдирилир.

        Азярбайжан халг рягсляринин танынмасы, даим йашамасы вя эяляжяк нясилляря ютцрцлмяси цчцн кино сянятинин чох бюйцк ящямиййяти вардыр. Инанырыг ки, эяляжякдя фолклор хязинямизин ян мяшщур рягсляри иля йанашы аз истифадя олунан, аз танынан ойун щавалары да кинофилм кадрларында сясляндириляжякдир.

       


1. Салайев Я. Азярбайжанда кино мусигисинин йаранма тарихиндян. Мусиги дцнйасы №3-4/25, 2005.

        2. Бящмянли Р.Б. Азярбайжан йаллылары. Бакы, Мцтяржим, 2018, с.88

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Салайев Я. Азярбайжанда кино мусигисинин йаранма тарихиндян. Мусиги дцнйасы №3-4/25, 2005, с 230-235.

2. Рцстямов С.Я. Азярбайжан рягс щавалары. (ред. Х.Гажар) Бакы, Азярняшр, 1937, 30 с.

3. Рцстямов С.Я. Азярбайжан халг рягсляри. Бакы, Азмусняшр, 1950, 27 с.

4. Бящмянли Р.Б. Азярбайжан халг рягсляри. Бакы, Адилоьлу, 2002, 157с.

5. Бящмянли Р.Б. Азярбайжан йаллылары. Бакы, Мцтяржим, 2018, 137с.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы