Начальная страница журнала
 
Архив

 

Источниковедение


МЕМАРЛЫГ ТИКИЛИЛЯРИНИН БЯДИИ ТЯРТИБАТЫНЫН ДИНИ-ФЯЛСЯФИ ВЯ БЯДИИ МЯЗМУНУ

Автор: Сябиня ТУТАЙУК                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Азярбайжан яразисиндя йашамыш гядим инсанлар тарих бойу шяряфли йарадыжылыг йолу кечяряк чохсайлы мядяниййят ясярляри йаратмышлар ки, онлардан бири дя дини мемарлыг инжиляридир. Мягалядя, дини мемарлыг тикилиляринин бядии тяртибаты, дини-фялсяфи хцсусиййятляри вя бядии мязмуну гаршылыглы олараг тящлил едилир.

        Мяняви мядяниййятляр системиндя ибтидаи инам вя етигадларын тядгиги сянятшцнаслыг методлары иля бирэя - етнографик тящлилляр бахымындан йанашылманы тяляб едир. Бу инам вя етигадлар ибтидаи инсанларын фялсяфи эюрцшлярини, щяйат щаггында тясяввцрлярини, хейирля-шярин мцбаризясини, тябият щадисяляриня вя жямиййятя мцнасибятини якс етдирмякля, бюйцк елми ящямиййятя маликдир.

        Аристотелин фялсяфи консепсийасына эюря тябиятдя вя инжясянятдяки щармонийа инсанын щяйат вя фяалиййят принсипиня уйьундур. Инсанын юзц, дювлят, тижарят, инжясянят, мусиги, поезийа, риторика, мемарлыг- щяр шей щармонийанын ващид гануну иля идаря олунур. Аристотел эюзяллийин мащиййятини щармонийа ганунларында эюрцр [1.с.45-51].Орта яср щармонийа идейа тялими сон иллярдя арашдырыжыларын диггятини даща чох жялб едир. Бу сащядя фялсяфядя, мусигидя вя рийазиййатда олдуьу кими мемарлыг абидяляри цзяриндя апарылан арашдырмалар нисбятян эенишлянмишдир. Орта яср мцсялман интибащынын эюркямли нцмайяндяляри щармоник идейа тялими иля ялагяли бюйцк универсал ясярляр йазмыш, гядим Йунан философларындан фяргли олараг онлар цстялик бу идейаны тякжя каинатын щармоник гурулушу иля йох, даща чох конкрет елмлярля рийазиййат, астрономийа, механика вя с. иля ялагяляндирмишляр. Орта яср щармонийа идейа тялими мцяййян дяряжядя гядим Йунан мядяниййятинин йени рущда тязялянмяси бахымындан мцсялман Шяргиндя мяркязи йер тутмуш, елм вя сянятин бцтцн сащялярини, о жцмлядян мемарлыьа да сирайят етмишдир.

        Мядяниййятин инкишафыны елми шякилдя дярк етмяк цчцн тарихи мянбялярин форма вя мязмунуну диалектик вящдятдя юйрянилдикдя нятижя даща ясаслы алыныр. Ибтидаи ижма дюврцня аид проблемлярин юйрянилмясиндя ясасян, археолоъи тапынтылар нятижясиндя ялдя олунан мадди мядяниййят нцмуняляриня истинад едилир. Щяр бир дюврцн тарихинин тядгигиндя, ясасян йазылы мянбялярдян истифадя олунур. Тарихи мянбяляр, мейдана эялмя формаларына, мязмун вя мягсядляриня эюря фярглянир вя шярти олараг бир нечя груплара бюлцнцр: йазылы, мадди-яшйави, етнографик, шифащи вя с. [2.с.24-28]. Бу груплар дини мемарлыг тикилиляр цзяриндя арашдырма апараркян дя эярякли олурлар. Беля ки, бу мялуматларла инсан щяйатындакы етик, естетик, тарихи, психолоъи йюнцмлярин вящдятини, археолоъи газынтылар заманы ашкар едилмиш мцхтялиф ямяк алятляри, мяишят, дини тясяввцрляри ифадя едян материаллардан ялдя етмяк олур. Беляликля дя гядим дюврцн юйрянилмясиндя археолоъи гайнаглар вя онларын ясасында илк сивилизасийаларын йаранмасыны ящатяли анализ етмяк имканы йараныр. Мящз дцнйа сивилизасийаларын гядим дюврц ясасян археолоъи материаллар ясасында юйрянилмиш вя юйрянилмякдядир.Бу да фялсяфи-бядии мязмун ясасында елми олараг тясдиглянмиш олур. Бу арашдырмалар тикилилярин щям китабяляриня вя щям дя диэяр декоратив елементляриня-бязякляриня истинадян юйрянилир. Мцхтялиф халглар арасында да бу ялагяляр щятта епизодик вя тясадцф щаллардан зярурятя чеврилир. Кечмиш дюврлярдя дя ялагялярин йаранмасы вя онларын халгларын мядяниййятиня тясири кюнцллц, йахуд мяжбури характерли олмуш, мядяни инкишафда эеридя галмыш халгларын мцтярягги ирялиляйишиня даща габарыг тясир эюстярмишдир. Щям археолоъи вя щям дя етнографик материаллар гядим йазылы тарихи мянбяляря истинадян юйрянилир. Археолоъи вя етнографик гайнаглардан фяргли олараг, йазылы мянбяляр даща мцстягилдир. Йяни, гядим сивилизасийаларын юйрянилмясиндя йазылы мянбяляр ясас йерлярдян биридир, бу тарихи гайнагларда халгларын мядяниййяти, яняняляри, адятляри, тарихи щадисяляр, илк дювлятлярин йаранмасы барясиндя явязолунмаз мялуматлар изащ олунуб вя онлар тарихи ящямиййят кясб едир [3.с.67-68]. Ейни заманда йазынын юзцнцн фялсяфи йанашмалары, бядии хцсусиййятляри вя дяйярляри дя вардыр. Бу йанашма мемарлыг тикилиляриндя юзцнц даща габарыг бцрузя верир.

        Тядгигатлардан айдын олур ки, дини абидяляр цзяриндя эюзял хятля ишлянилмиш епиграфик йазылар бязян бир нахыш мотиви дашымагла, мцяййян идеолоэийаны ифадя етмякля щям дя халгымызынм мифолоъи тяфяккцрцнцн, инанжларынын, етноэенизинин бир чох эизли сирляриня айдынлыг эятиря билир. Ислам дининя гядяр дя халгымыз арасында мцхтялиф инанжлар мювжуд олмушдур ки, инсанлар онлары мемарлыг тикилиляри нцмуняляри цзяриндя щякк едяряк юзляри дя билмядян бу инанжлары йашатмыш вя эяляжяк нясилляря ютцрмяйя наил олмушлар. Ислам дининин йайылмасындан сонра бир чох епиграфик йазылар стилизя олунараг башга эюркям алмышлар. Бу да Ислам дининдя Аллаща инамдан башга, щяр бир йазынын сятиралты ифадяляри дя вардыр ки, бунлар да анжаг о йазыны щякк едянляря мяхсус кодлардыр. Она эюря дя щяр щансы бир китабянин охунмасы цчцн ону илк бахышдан йаранан эюзял эюрцнтц кими гябул етмякля садяжя охунушуну билмяк чох аз информасийа веря биляр. Щяр бир епиграфик йазынын ифадя етдийи мянаны ашкара чыхармаг цчцн гайацстц тясвирлярдян тутмуш петроглифляр, топонимляр, шифащи халг ядябиййаты нцмуняляри олан: яфсаняляр, халг дейимляри вя мифолоэийа иля мцгайисяли тящлил вя паралелляр апармаг лазым эялир [4.с.65-68].

        Азярбайжан дини мемарлыг абидяляринин интерйер вя екстерйер бязякляриндя истифадя олунмуш декор-бязяк нцмуняляринын фялсяфи мащиййяти вя бядии дяйярини арашдыраркян ясасян мцхтялиф дюврляри ящатя едян абидялярдян данышмаг лазым эялир. Яслиндя тяк дини мемарлыг тикилиляринин йох, демяк олар ки, бцтцн мемарлыг тикилиляринин бу вя йа диэяр сятщляриндя декор елементляриня раст эялмяк олур. Мягалянин щяжминя уйьун олараг Бибищейбят вя Щейдяр мясжидляри цзяриндяки дини тикилилярин бядии тяртибатынын дини-фялсяфи вя бядии мязмунуну изащ етмяк цчцн илк юнжя онларын бир нечя вариантда рясмляри верилир.

       Шяк.1.

       

       

       

       Шяк.1.Щейдяр вя Бибищейбят мясжидляринин епиграфик -орнаментал тясвирляриндян фрагментляр.

        Щяр цч дини тикилинин мющтяшям декор елементляри, бядии тяртибатлары вя интерйер вя екстерйер тяртибатлары иля бярабяр уникал китабяляри дя вардыр. Бу тяртибаты тамамлайан китабяляр тябии ки, дини тикилинин щям тарихини, щям бядии щяллини вя щям дя щяр кясин дуйа билмядийи сирли-сораглы бир алямдян информасийалар эятирмишдир. Бялкя дя бу бахымдан беля епиграфик йазылар тикилинин “шяхсиййят вясигяси” адланыр.Бир шяхсиййят вясигясиндяки информасийалар бир инсанын талейиндян хябяр вердийи кими, китабяляр дя тикилинин талейини мцхтялиф мяналарда якс етдирир.

        О да мялумдур ки, Ислам юлкяляриндя олдуьу кими, Азярбайжанда да дини ме¬марлыг абидяляринин охшар вя фяргли цслуб хцсусиййятляри, онларын сятщля-ринин мцхтялиф гурулушлу декор елементляри, епиграфик йазылары вардыр. Тябии ки, бцтцн бу садалананлар, онларын диэяр мемарлыг тяртибатлары иля зянэин олмалары дини мемарлылг тикилиляринин хцсуси юням верилян щиссясидир. Беля мющтяшям тикилилярин щяртяряфли арашдырылмасына бахмайараг онларын мцхтялиф ракурслардан тядгиг едилмясиня щямишя ещтийаж дуйулур. Щяр бир дюврдя Азярбайжанын мемарлыг абидяляри, юзялликля, дини тикилиляри юз йцксяк бядии хцсусиййятляри, классик композисийалары, дярин елми-фялсяфи мязмунлу образлылыглары иля дцнйа мемарлыьы мигйасында сечилмышдир.

        Мцхтялиф дювр дини мемарлыг тикилиляринин епиграфик йазылары, композисийа гурулушлары вя щятта онларын рянэ щялляри халгын бядии фялсяфи тяфяккцрцндя, мядяниййятляринин горунуб сахланылмасында щялледижи рол ойнамышдыр. Бу фикир юзцнц мемарлыьын ясас юзцлц олан Ислам мемарлыьында тясдигини тапыр. Беля ки, Ислам юлкяляриндя формалашмыш, фяргли цслублара малик олан, мядяни характер дашыйан мемарлыг нцмуняляриня щям дини, щям дя типолоъи тикилиляр дахилдир. Беля дини тикили мемарлыьында, Гурани- Кярим айяляринин эюзял хятля-епиграфик формада йазылышы инжясянятин бцтцн сащяляриндя, хцсусян дя мемарлыгда мющтяшям бядии тясир йаратмагла, щям дя фялсяфи мащиййят дашыйыр.

        Мялумдур ки, дини мемарлыг тикилиляринин лайищяляндирилмясиня илк дяфя олараг фялсяфи консепсийа эятирян Ял-Фяраби олмушдур. О эюстярирди ки, бу просес инсанын йашайыш тярзиня уйьун аьыллы принсиплярля инсан бядянинин гурулушу вя космик ващидлик ганунларына ясасян гурулур. Ял-Фярабинин “Ялверишли щяндяси ямялиййатлар” ясяри илащи-эюзял мемарлыг нцмуняляринин щяндяси ясасыны тяшкил етмишдир ки, щятта Азярбайжанын явязолунмаз мемары Яжями Ябубякр оьлу Нахчывани дя бу нязяриййядян юз дюврцндя ясаслы олараг бящрялянмишдир[5.с. 34-35]

        Тядгигатлар заманы ялдя олунан нятижяляря ясасян Ислам абидяляри сонсузлуьу якс етдирян жизэиляри - китабяляри-епиграфик йазылары вя щяндяси нахышлары иля нязярляри Аллащын интящасыз гцдрятиня, тяклийиня йюнялдяряк, инсанла Аллащ арасында вящдят йарадыр.

       

        Яслиндя мясжидляр композисийа бахымындан ашаьыдакы типляря бюлцнцр: 1. Фронтал компопзисийалы мясжидляр - бунлар анжаг ващид баш ох бойунжа инкишаф етмиш фяза ялагаляриня маликдир. Бу мясжидлярин бязи типи кцмбяз юртцклц тирли тахтапушлу конструксийадан асылы олараг эюрцнцш ифадя едир.

        2. Портал кцнбязли композисийалы мясжидляр - Бу тип мясжидлярдя ясас елементляр олараг кцряви кцнбязи вя портал композисийасыны дашыйан квадрат, йахуд дцзбужаглы призматик щяжм гябул едилир. Портал - кцмбязли композисийайа малик мясжидлярдя барабан цзяриндя галдырылмыш кцнбяз порталла бярабяр нисбятдя айрылыр.

        3. Сцтунлу композисийалы мясжидляр - беля дини тикилилярдя, христианлыьын Базилик мябядляриндян фяргли олараг сцтунлу мясжидлярдя мещраба истигамятляндирян мяркязи ох олмур. Низамлы дцзцлмцш сцтунлар бир-бириндян бярабяр мясафядя йерляширляр. Дюрд сцтунлу мясжидлярдя “Жянуби Азярбайжанын Асщак шящяриндяки Жцмя мясжиди” сцтунларын сайы минимума гядяр азалдылмасыны мисал эюстярмяк олар.

        Тябии ки, мемарлыг тикилиляри мцхтялиф дюврлярдя, мцхтялиф сащяляр цзря арашдырылмыш вя бу эцн дя бу яняня давам етмякдядир. Щяр кяс бу мющтяшямлийи юзцнямяхсус тярздя арашдырмаьа чалышыр. Яслиндя бу мараг дейил мемарлыг тарихинин кешмишля эяляжяйи арасында кюрпц йарадан Нахчыван мемарлыг мяктяби нцмуняляри ясасында, йяни бу ялагянин мющкям билэи юзцлляри цзяриндя гурулдуьуну эюстярмякдир. Беля ки, щяр бир юлкянин дини, дили , ягидяси, инанжы бирдирся, онда онларын сяняткарларынын инша етдикляри дини тикилиляринин дя охшарлыьы чох олур. Лакин охшарлыгла йанашы фярглилик дя мювжуддур, чцнки щяр шей мцгайисядя дярк олунур. Мцгайисяли йанашма методуна ясасланараг бир сыра юлкялярин дягиг бир нечя дини мемарлыг тикилиляринин мемарлыг хцсусиййятляри , тяртибатлары вя бязякляри дяюн плана чякилир. Беля ки, мемарлыг абидяляри, онларын мцхтялиф формалы сятщляри вя бу сятщляри бязяйян нахышлар, декор елементляринин арашдырылмасы бядии фялсяфи мащиййятя сюйкянир. Бу йанашма методу да мемарлыг вя сянятшцнаслыг цзря мцтяхяссислярин даим диггят мяркязиндядир. Буна щяр кяс юз тяжрцбяси вя тяфяккцрц, билик сявиййяси чярчивясиндян йанашыр. Ясасян дя дини мемарлыг абидяляринин интерйер вя екстерйер бязякляриндя истифадя олунмуш декор-бязяк нцмуняляринын бядии-естетик вя фялсяфи мащиййяти, мяняви мядяниййятляр системиндя хцсуси ящямиййят кясб едир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Ял- Кинди. Аристотелин китабларынын сайы щаггында трактат вя философларын дярки цчцн важиб олан. Шярг мцтяфяккирляриндя сечмяляр. Б. 2007

2. “Азярбайжанын епиграфик абидяляри” топлусуну ВЫ жилддя (Ы жилд Бакы-Абшеронун яряб-фарс-тцркдилли китабяляри (ХЫ-ХХ ясрлярин яввяли), Б. 1991;

3. Балайев.М.А. Ислам, яхлаг вя сийасят. Методик вясаит. Б. 1994

4. Абасов Ариф Ханлар оьлу, Елчин Ариф оьлу Абасов вя Елмира Новруз гызы Щцсейнова. Исалам мемарлыьы вя иншаат. Б. 2010

5. Ялийев Г. Мемар Яжями Нахчывани йарадыжылыьында ащянэдарлыг. Б.2013


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы