Начальная страница журнала
 
Архив

 

Музыкальное образование


ВАСИФ АДЫЭЮЗАЛОВУН ЧАНАККАЛЕ-1915 ОРАТОРИЙАСЫ. БИР МИЛЛЯТИН ГЯЩРЯМАНЛЫГ ДАСТАНЫ

Автор: Айхан Яфяндийев                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Васиф Адыэюзалов Азярбайжанын бястякарыг мяктябинин ян эюркямли нцмайяндяля-риндян бири, халг артисти,дювлят мцкафаты лауреаты,юз тякраролунмаз ясярляри иля мусиги тарихимиздя вя халгымызын эюнлцндя юзцнямяхсус йери олан сималардан биридир.Йарадыжылыьы бойу мцхтялиф ъанрларда, бир чох ясярин: Мусигили сящня ясярляри (“Юлцляр” вя “Натяван” опералары), фортепиано вя оркестр цчцн 4 консерт иля йанашы, 3 ири щяжмли симфонийанын,фортепиано цчцн 24 прелцдцн вя бир чох мяшщур романсын мцяллифи олмушдур.Хцсусян Вокал-инструментал ъанрда гялямя алдыьы “Гарабаь Шикястяси” (1989) вя “Чанаккале-1915”(1996) Ораторийалары, ”Новрузум” (1994) Кантатасы бу ъанрларын Азярбайжанда йазылмыш ян мяшщур нцмуняляри сырасына дахил олараг бястякарын адыны ябядиляшдирмишдир.Гейд етмялийик ки, “…бястякарын йаратдыьы кантата вя ораторийалар щям мювзу даиряси, щям дя композисийа хцсусиййятляриня эюря ориъинал вя ящямиййятлидир.”Новрузум” кантатасы (Ряфиг Зяка Хянданын мятнляриня), “Тянтяняли кантата” (Фикрят Гожанын мятниня),”Одлар йурду” (Ряфиг Зяка Хянданын мятнляриня), “Гарабаь Шикястяси” (Теймур Елчинин мятнляриня),”Гям карваны”(Рясул Рзанын мятнляриня), “Чанаккале-1915” (Мещмет Акиф Ерсойун мятнляриня) ораторийалары Азярбайжан халгынын щяйатында вя цмумиййятля Тцрк дцнйасында баш верян тарихи щадисяляря,яламятдар байрамлара,эюркямли тарихи шяхсиййятляря,халгын язямятинин,гудрятинин, цмид вя арзуларынын тяряннцмцня, инсанлары дцшцндцрян мювзулара, мцасир дюврцн актуал проблемляриня вя онларын фялсяфи йозумуна щяср олунмуш монументал ясярлярдир.” (1;2-3).

        Хцсусян “Одлар йурду “ ораторийасы гейд олунмалдыр. Ясярдя Азярбайжанын кечдийи мцхтялиф тарищи мярщяляляр мусигидя еля бил жанланыр. Юлкямизин сцжаятли образы,мцхтялиф гядим-архаик, цмумтцрк ритм вя интонасийаларынын,муьамын, халг мусигисиня ясасланан лайлалар вя аьыларын ясрарянгиз мусигисиндя верилир.Ясяр гениш мигйаслы мараглы конфликтли драматуръиси иля диггяти жялб едир.

        Чанаккале-1915 Ораторийасынын йазылмасы гардаш Азярбайжан вя Тцрк халгларынын мядяни щяйатында яламятдар щаллардан бири олмушдур.Эюркямли Тцрк шаири вя Тцрк милли щимнинин-Истиклал маршынын сюзляринин мцяллифи олан Мещмет Акиф Ерсойун йарадыжылыьына мцражият едяряк В.Адыэюзалов “...гящрямани-мигйаслы епопейа...” (2;104) йарадыр.

        Чанаккале-Еэей вя Мярмяря дянизляри арасында йерляшян, бу эцнцмцздя дя стратеъи ящямиййятини итирмяйян дянизкянары кичик бир шящярдир.Ону бязян Истанбулун “гапылары”, бязян дя Авропа вя Асийа арасында кюрпц дя адландырыллар. Биринжи Дцнйа Мцщарибяси (1914-18) заманы бу шящярин ящямиййятли йериндян бир тяряфтян-Антанта гуввяляри (Бюйцк Британийа империйасы вя онун колонийалары,Франса вя онун доминионлары,Русийа империйасы,Италийа краллыьы), диэяр тяряфтян о заманки Османлы Империйасынын мцттяфигляри олан Алманийа Империйасы, Австрийа-Мажарыстан дювляти, йарарланмаьа чалышырдылар.Мцщарибянин ян гызьын дюйцшляриндян бири 1915 жи илдя Антанта мцттяфиг гуввяляринин бцтцн щярби гудряти иля шящяря дяниздян щцжуму заманы баш вермишдир.Гейд едим кими бир чох иэид Азярбайжан оьулу Чанаккале уьрунда жанларыны фяда вермишляр вя орада “сцлщ ичиндя йатырлар”.Дюйцшдя алынан гялябянин ясас мемарларындан бири, Тцрк Жумщуриййятинин баниси, Гуртулуш савашынын гящряманы вя нятижядя бцтцн Тцркляр-ин Улу юндяри олажаг о заманки Албай Мустафа Кемал Паша “АТАТЦРК”цн -“Мян сизя йашамаьы дейил, юлмяйи ямр едирям” сюзляри иля верилян 250 000 шящидя бахмайараг, тцрк яскярляринин дцшмяни гятиййятля дянизя говмасына гядяр щявясляндирмишдир.

        Чанаккале ораторийасыны бястякар 1996-жы илдя гялямя алмышдыр.Гейд олунмалы щалдыр ки, ясярин илк ифасы 16 октйабр 1998-жи илдя Тцркийя Жумщуриййятинин пайтахты Анкара шящяриндя, Жумщурийятин 70-жи гурулуш илдюнцмц мцнасибяти иля тямтяраглы консерт програмында сясляндирилди, (мцяллифин оьлу эюркямли дириъорумуз Йалчын Адыэюзаловун рящбярлийи алтында Жумщурбашганлыьы симфоник оркестри тяряфиндян). Премйерада Тцркийя Жумщуриййятинин президенти вя эюркямили дювлят хадими Сцлейман Дямирялин иштиракы да яламятдар бир щадися олмушдур.О,ясяри йцксяк гиймятляндирмиш вя халгларымыз арасында тарихи гардашлыг баьларынын эюстярижиси олдуьуну гейд етмишдир.Ясяр сонралар хариждя 6 дяфя ифа олунуб.Бакы шящяриндя ораторийа илк дяфя 28 октйабр 2005-жи илдя В.Адыэюзаловун 70 иллик йубилейиня щяср олунмуш мусиги фестивалы заманы ифа едилмишдир.

        “Чанаккале-1915 ораторийасы щагда данышдыгда илк юнжя демялийик ки, о классик, гябуледилмиш ораторийа ъанры анлайышы чярчявясиндян кянара чыхыр.Ясяря театрал тамашалыг хасдыр ки, бу да ону опера ъанрына йахынлашдырыр.Буну ясярин сяслянмя мцддяти дя тястиг едир-1 саат 20 дягигя” (3; 42)

        Бу мющтяшям ясяр оркестр ,хор, 4 солист (Сопрано,Мессо-сопрано,Тенор, Бас) вя гираятчинин ифасы цчцн йазылмыш 12 щиссяли “гящряманлыг дастаны”-дыр.Щяр щиссянин юз ролу, функсийасы вардыр.Щиссяляр бир-бири иля сых баьлыдыр.Ораторийанын мусиэи дилиндя симфоник инкишаф принсипинин ролу чох бюйцкдцр,бу юзцнц хцсусян контраст тематик ”блокларын” тоггушмасында, дайанмадан инкишафда, кянар щиссялярин драматуръи зиддиййятиндя эюстярир.”...ораторийанын драматуръиси айдын, садя бунунла беля ян хырда деталлара гядяр дцшцнцлмцшдцр, оркестр палитрасы парлаг вя чохшащялидир, хор нюмряляри гейриади тембр сяслянмяси вя индивидуаллыьы иля сечилир.Ораторийада дайанмадан инкишаф принсипи щюкм сцрцр, бюлмялярарасы бязян соло кларнет ифасында лейтмювзу сяслянир.”(3;42) Ораторийа бюлмяляри фасилясиз инкишаф едир.

        Ораторийа ашаьыдаки щиссялярдян ибарятдир:

        1) Маестосо (эириш, тямтяраглы ”Чанаккале” хору); 2) Траэико (оркестр епизоду, дцшцнжяли); 3) Анданте еспрессиво (”Чанаккале” хору соло Бас ифасында-конфликтли, эярэин); 4) Анданте рисолуто (“Саваш”-эямэин); 5) Аллеэретто марзиале (“1915”-жясарятли); 6) Темпо ди марзиале (“Истила”-ещтирасли,емосионал зянэин); 7) Еспрессиво (“Яскярдян сон мяктуб” инжя вя лирик-соло тенор ифасында); 8) Темпо марзиале (“Ордум” гудрятли вя маршабянзяр); 9) Анданте еспрессиво (“ Чанаккале ичинде вурдулар бени”-соло бас ифасында траъик вя щцзнлц); 10) Траэико (“Шящидляря аьыт”-соло сопрано ифасында-вятян уьрунда шящид оланлара аьланылыр.); 11) (“Нинни”-лайлай) 12) Маестосо (Хор “мян язялдян бяридир щцрр йашадым, щцрр йашарым!-гящрямани, тямтяраглы).

        Ораторийанын илк бюлмяси-Маестосо юз епик-сюйляйижи характери еля бил эюзцмцзцн гаршысында Жанаккале дюйцшцнцн ян гызьын анларыны жанландырыр.Бу импровизяли мювзу ашаьы реэистрдан башлайараг бцтцн алятляри ящатя едяня гядяр эенишлянир.Мювзунун материалы цзяриндя “Чанаккале,Чанаккале,Дестан сенин,тарищ беним “ хору сяслянир.Ири 3 щиссяли формалы олан хор дюрдсясли гурулушдадыр.Метрик жящятдян эениш няфясли 6/4 вя 6/8-лик ханялярдян ибарятдир.Щармонийа бурада формайарадыжы хцсусиййят дашыйараг субдоминанта аккордларынын ардыжылльы (артиырылмыш 4-жц пилля иля бирликдя 2-жи пиллянин яскилдилмиш септаккорду вя.с) вя эет-эедя эярэинляшмяси нятижясиндя инкишафын кулминасыйасына эятириб чыхарыр (Доминант 43 цзяриндя).Соло кларнетин йумшаг вя лирик мювзусу (модерато еспрессиво-рягям 2) арфа вя симлилярин мцшаяти алтында,интонасийа жящятдян “Шур”муьамына йахындыр, вя сонракы бюлмяни щазырлайан баьлайыжы функсийасыны дашыйыр.Щармоник жящятдян Д9 вя Д11 парлаг аккорд комплексляринин ардыжыллыьы бястякарын фортепиано консертляри иля аналогийа апарылмасыны лабцд едир.

        Хорун икинжи щиссяси Рягям 6-дан яввялжя сюзсцз(Долже)-симлиляр вя аьаж няфяслилярин мцшаятиндя эюстярилир, даща сонра щяжмжя ири олмайан анжаг эениш фактуралы “Ей,ана,топрак эюз бебеэим” (Анимато) хору бцтцн оркестрин мцшаятиндя верилир.”Топраьында уйур шещит” сюзляри флейта, арфа вя симлилярин ифасында щязнли мелодийасы алтында алтында вятяни уьрунда жанларыны фяда едян иэид оьуллардан бящс олунур (состенуто-рягям 11).

        Хорун цчцнжц щиссяси “Чанаккале” (Аллеэро ассаи-рягям 16) инкишафын зирвяси, кулминасийасыдыр. Бястякарын ашыг йарадыжылыьындан илщам алмасы юзцнц патритурада симлиляр мцшаятиндя эюстярир. Фактуранын шяффаф олмасы Хору ачыг-айдын юня чыхартмыш олур.Ондан дярщал сонра эялян кодада (молто ритенуто-рягям 20) рянэарянэ вя зянэин щармонийаларын говушмасы васитяси иля (хорун сонлуьунда истифадя едилян милли-ашыг мусиэиси йерини Гярби авропа цслубуна аид аккордикайа бурахараг бир нюв полистилистикайа йол ачмыш олур), бцтцн оркестрин тутти-си вя зярб алятляринин эудрятли ффф-сында бюлмя тамамланыр.

        Ораторийанын 2-жи бюлмяси-Траэико (“Вятян топраьы”), 1-жи бюлмянин эириши иля интонасийа йахынлыьы олса да, “яэяр биринжи бюлмядя оркестр чох вахт ашаьы реэистрда сяслянирдися,икинжи бюлмядя оркестрин цмуми сяслянмяси орта реэистра,бязян дя йцксяк реэистра кечмиш олур, бу да ки, динамиканын артмасына эятирир”(3;43).Ясярин эиришиндян фярэли олараг мювзу даща эярэин,мелодийа даща щярякятлидир.Мелодик хятт тахта няфясли алятляр, симлиляр вя тромбон арасында бюлцшдцрцляряк фактурасы эенишлянир, мис няфяслиляр ися мцшаят ролуну ойнайыр.Ясас мювзу яввялжя соло кларнетдя кечирдися ону фагот вя бас кларнетин соло-лары явязляйир ки, буна мювзунун полифоник имитасийасы кими дя бахмаг олар(рягям 25).Трубанын ифадяли солосу ( рягям 27) 3-жц бюлмяйя кечиди рясмиляшдирир.Бюлмя цмумиййятля оркестра щяваля едилмишдир ки, бурада хор иштирак етмир, бу да бюлмяни диэярляриня контрастлашдырараг фяргляндирир.

        3-жц бюлмя Анданте еспрессиво 28-жи рягямдян башлайыр.Оркестрин мцшаятиндя басын солосу “Чанаккале цстцне йцрцйор канлы орду” сяслянир.Басын Соло-су Арийа цслубунда сясляняряк тцрк халгынын ишьалчылара гаршы аьыр мцбаризясиндян вя иткиляриндян сюз ачараг, бунунлада гящряман миллятин образыны тяряннцм едир.Мусиги щядсиз щяйяжанлы вя ифадялидир.Оркестрин ифасында сяслянян аккорд фактурасы ися зиддиййятли щармонийаларын ардыжыллыьында гурулараг эярэинлийи даща да артырыр.”Топраьында уйур шещит” сюзляри иля сяслянян хорла бирликдя мусигинин эярэин характери сейрякляшир (арфа, виолончел вя фаготларын ифасында).Бюлмянин сонунда сяслянян зярблярин “мювзусу” (литаврлар,тамбуро милитаире вя.с) диэяр бюлмяйя кечиди щазырлайыр.

        Ораторийанын 4-жц бюлмяси-Анданте рисолуто (“Саваш” рягям 35).Композисийанын оркестр еффектляри бахмындан ян ифадяли вя тясиредижи бюлмяляриндяндир.Сюзсцз ки ясас рол оркестра мяхсус олдуьу цчцн сяс партийалары арха плана чякилмишляр. Дюйцшцн эедишини якс етдирмяк цчцн бястякар сюйляйижи хасиййятли бас солосунун, дюйцшдя вурушан яскярляри тямсил едян хорла (“Бу боьаз щарби недир,вармы ки дцнйада еши”) нювбяляшмясиндян истифадя етмишдир.Мусигини ахышындан иэид тцрк яскярляринин дюйцшкян рущу,онларын дцшмяня зярбя ендирмякдян алдыглары ляззят хор вя мусигидя тясфир едилиб.Соло партийасынын сон сюзляри хорун ифасында якссяда олараг тякрарян сясляндирилир.

        5-жи бюлмя (Аллеэретто марзиале рягям 39) “1915” адланыр.Бу бюлмяйя 4-жц бюлмядя сюйлянилянлярин арды кими бахмаг олар. Халгын мцбаризяси бурада юз яксини маршвари-йцрцш мювзусунда тапыб.”Маршын оркестр драматуръиси композисийа структуру жящятдян М.Равелин ‘Болеро’ ясяриня бянзяйир. Мусиги тематизми режитатив-декламасийа инкишаф принсипиня ясасланыр”(2;108).Эиришдя “Дедирир йыртыжы щис йоксулу” сюзляри иля Хорун киши групу чыхыш едир.Сонрадан она Сопрано вя Алт-лар гошулур.Бунунла да полифоник прийом-канон йараныр.Метро-ритм гейд етдийимиз кими маршваридир (симлиляр вя зярблярдяки кичик фразаларын гырыг-гырыг ардыжыллыьы иля “долдурулур”), вя бцтцн бюлмя бойунжа цмумиликдя горунур. Хцсусян баритонун режитативи ифадялидир-”Чанаккале цстцнде йцрцйор канлы орду”. Остинатлыгла вя тахта няфясли алятлярин йцксяк реэистрда ифасы иля бярабяр,бу миллятин мярдлийини вя дюйцш язмини эюзляр юнцндя жанландырыр.Щярби марша бянзяр мусиэи сурятли темпи иля фярглянир(чяряк=92).Баритонун режитатив мювзусун “Ески дцнйа,Йени дцнйа” -дан сонра мусиги сакитляшмяйя,алятляр сейрякляшмяйя башлайыр.Йенидян кларнетин солосу бюлмяни битирир.

        43-жц рягямдян (Темпо ди марзиале) 6-жи бюлмя “Истила” башлайыр. Бу епизод-щиссяси оркестра щяваля едилмишдир.Бястякар вя либретточу буну айрыжа бюлмя кими дя гейд етмишдиляр.Бу епизоду Ораторийанын кулминасийасы щесаб етмяк дя олар. ”Аддымлама ритминдя яскярлярин низами йцрцш маршы тясфир едилир.Онун фонунда гиряатчинин мятни сяслянир”(1;10). Щармонийайа ити диссонант аккордлар хасдыр (терсийасыз цчсясликляр, секунда ялагяли аккордлярын ардыжыллыьы).Сона йахын бцтцн Тцркляр цчцн муэяддяс олан сюзляр “Байраклары байрак йапан, Цстцндеки кандыр,Топрак еэер уьрунда юлен варса, Ватандыр!” сюзлеринин тякрар олунмасы бюлмяни гейд едир. Бюлмянин сонуну артыг бир яняня щалыны алмыш кларнетин Шцштяр ладында,диэяр бюлмяйя кечид олараг истифадя едилян соло-лейтмювзусунун сяслянмясиня эятириб чыхарыр.Лейтмювзу инэилис тцтяйи вя фаготун сяслянмясиндя дя тякрар едилир.

        7-жи бюлмя “Бир Чанаккале шещидинин сон мектубу” (Еспрессиво-рягям 47) ясярин ян кювряк бюлмясидир.Цч щиссяли формададыр. Гящрямян яскяр ювладынын бялкядя гайытмайажаьыны биляряк анасына йаздыьы мяктубундан,цряк сюзляриндян бящс едир. “Аннем, ей беним жаным, диним,иманым, азиз аннем” сюзляри иля тенорун ифадяли солосу, яскярин анайа олан щиссляринин йцксяк консентрасийа олмасы бахымындан она Арийа кими дя бахмаьа имкан верир.Бир тяряфдян дюйцшцн гызмар чаьында олан яскярин сцжаятли образ тяряфи, диэяр тяряфдян анасына щяддсиз севгиси вя онун ишыглы образы гаршысында ажизлийи, бюлмя бойунжа якс етдирилмишдир.Ана образы щяр фразада сайрышараг бцтцн сяслянмянин юнцня кечир.Щям яскяр щям ананын образларыны якс етдирилмясиндя мелодийа вя, щармонийа ролу чох бюйцк олмушдур ки, буну да тядгигатчы мусиэишцнас Имруз Яфяндийева, Васиф Адыэюзалова щяср етдийи монографийасында чох инжяликля гейд етмишдир-“Мелодийа В.Адыэюзаловун мусиги дилинин ян гцжлц юзяллийидир. Вя, бу “арийада” о юз йарадыжылыг зирвясиня наил олур. Мелодийанын ясасыны ися, жис-молл тоналынын квинта сясинин йумшаг охунмасы,жис молл вя а-молл тоналларынын тоник цчсясликляринин гаршыгойулмасы вя мцшаяти, инжя вя, ишыглы атмосфера йаратмыш олур. Бястякар субдоминант сферасыны мцряккябляшдиряряк (хцсусян бцтцн субдоминант комплексляриндя квинта вя тесийа сясинин яскилмясиндян-ЫВ7 вя, ВЫ-жы пярдянин цчсяслийиндян истифадя едяряк ) лай-лай мащнысынын йумшаг фактурасыны йаратмыш олур”(2;109).Бюлмянин 6/4 метро-ритми, дальавари щярякяти, эениш няфясли мелодик хяттля бярабяр, ана лайласынын тясяввцрцнц йаратмыш олур. Орта бюлмя (“Тцрк топраьы дцсмянля долу”-Пиу моссо) рягям 49дан башлайараг мусигинин сурятлянмяси, щяйяжанланмасы вя еля бил ана щагда щцлйаларын йох олмасы вя дюйцшя гайыдышы якс едир.Бу солистин партийасында да щяйяжан йарадыр. Ясас тонал Ес-дур ишыглы вя цмидля долудур.Сон щиссядя “Амин,Амин.Ей беним йа Раббим.Амин,Амин!” сюзляри ля солистя Хор да гошулур(бязян полифоник имитасийа кими бязян дя ардыжыллыгла сясляняряк) вя йенидян бюлмянин ясас мювзусуну бу дяфя эениш оркестр иля вя гящрямани абу-щавада сясляндирир.Сонда 6/8 ритминдя гыса интонасийа формуласы (узагда Тцрк Жумщурийятинин щимни сяслянир) кечир ки, буна да йени-дюйцш щиссясинин щазырлыьы кими дя бахмаг олар.

        8-жи бюлмя “Ордум” (Темпо марзиале- рягям 65).Эиришдя Гящряман Тцрк ордусуну дюйцшя атылмаьа чаьырыш кими зярблярин импулсив тцрк маршлары ритминдя олан ( хцсусян “Мещтяр маршлар”-ына бянзяйян) мотиви бюлмянин башланьыжындан сяслянир.”Бу да бястякарын идейа истяйиня уйьун щярякят едяряк-дюйцшян Тцрк ордусунун цмуми щцжум абу-щавасыны вя жянэавяр характерини йаратмаьа имкан верир”(2;110).Зярбляря сонра гошулан тахта няфяслиляр ися яняняви Османлы Мещтяр маршларында сяслянян тцрк милли алятляри зурна,дяф, вя шейпуру тяглид едир. Дцшмян артыг Тцрклярин сцжаятиндян вя сарсылмазлыьындан щейрятя эялмишдир, вя дюйцшмяк истяйи эет эедя азалмагдадыр.Яввялжя динамик башлайыб сонра ися аьыр зярбли-маршвари щярякятля Тцрк ордусунун “Титан” образыны йарадан мусиги эет-эедя эярэинляшяряк бцтцн оркестри юз ящатясиня алыр(симлиляр сонрадан гошулур) вя ффф-я кими чыхыр.Мусигишцнас алим Л.Мяммядова-Фяряжова бу барядя дягиг гейд едир: ”Бястякар мцхтялиф оркестр групларыны ардыжыл олараг мусигидя юня чыхардараг ,дюйцшдя иштирак едян мцхтялиф орду групларынын иряли чыхмасыны якс етдирир”(3;43). Сонда сяслянян кларнет соло-баьлайыжысы бу дяфя даща гящрямани хасиййятдядир.

        9-жу бюлмя Бас кларнетин-ад либитум,солосу иля башлайыр.Сонрадан она инэилис тцтяйи дя гошулур.Диэяр алятлярин сящняйя дахил олмасы иля оркестрин сяслянмяси эенишлянир.Хор даща да мющтяшям сяслянир. Маестосо-щиссясиндя ися бцтцн оркестрин рянгарянэ сяслянмяси еля бил динляйижилярин гюзц юнцндя мущарибядян яввялки Чанаккале сящярини жанландыран йуху кими верилир.

        Бас-баритонун солосу “Чанаккале ичинде айналы чаршы” (Анданте еспрессиво-рягям 79) бястякар тяряфиндян дяйишиляряк ишлянилмиш тцрк халг мащнысы ”Айналы чаршы”-нын мелодийасы ясасындадыр.Бястякар юз инжя зювгля вя йцксяк профессионаллыгла щармонийадан эениш истифадя едяряк мцшаяти нонаккорд(Д9) комплексляринин рянгарянэ ардыжыллыьындан гурмушдур.(оркестр дя буна юз каткысыны едир). Мелодик хятт ися эениш, охунушлу вя дальаваридир.Арада интервал сичрайышлары (мясялян:до1-си2) надирян олур.Хорун гошулмасы иля сясалты полифонийа йозулмаьа башланылыр. Хор солистин партийасындан мисраларын сонлуьуну тякрарлайыр.

        10-жу бюлмя (Траэико-рягям 88) “Айдын щомофон фактурадан сонра йени симфоник мусиэи материалы оьлуну итирян ананын цряк аьрыларыны якс етдирир” (2;112).Бястякар 3-щиссяли бюлмя дахилиндя траэизмин ,кядярин,эямин ян дярин гатларына дахил олур вя бизя ананын щисс етдийи кядярдян аьыр щеч бир щиссин олмадыьыны еля бил вурьулайыр.”Жан йаврум”сюзляри иля мессо-сопрано солосу оьлуна дярин цлви щисслярля баьлы олан ананын образынын эюзял тяжяссцмцдцр.Буна щям “…вокализ-режитатив”(2;112), щям дя “…аьлама характери дашыйан”(3;44) щисся, кими дя бах-маг олар.Анжаг инэилис тцтяйинин ананын сясиня сяс веряряк гошулмасы чох кювряк андыр ки мянжя бу “жяннятя кючян” гящряман оьлунун сяси кими чыхыш едир.Бу дуетин мцшаятиндя верилян лай-лай дедикляримин бир нюв тястигидир.Ейни заманда лай-лайа хас олмайан эениш няфяс,щармонийада дахили контрастлыг бястякарын бу ъанра ялавя етдийи тапынтылардандыр! Имруз ханым демишкян: ”Лай-лай ораторийанын мусиги драматуръисиндя мяркязи рол ойнайараг онун идейа-мяна мязмунуну юзцндя ифадя едир.Бу вятян уьрунда жаныны фяда едян бцтцн яскярляря лай-лайдыр”(2;113-114).Л.Мяммядова-Фяряжова ися йазыр:”Бюлмянин консепсийасы белядир-бцтцн щяйат чятинликляриня ,мущарибянин бцтцн трагизминя вя юлцмя бахмайараг - инсан сонда юлцм цзяриндя гялябя чалыр”(3;44).Биз щяр ики алимин фикирляри иля разыйыг вя онларын дахили щисслярини дястякляйирик.

        Бюлмянин орта щиссясини бястякар биляряк мцряккябляшдирмишдир.Бурада 2 кулмина-сийа дальалары-бюлмядахили вя эенерал, кечир(щярясинин юз мянасы вя вязифяляри вар). Реприз яввялки материалын тякрарындан ибарятдир.Сонда сяслянян кларнети (рягям 103) симлиляр явяз едир басда ися полиаккордларын мцшаяти верилир(ВЫЫ93-ЫЫ75-ДД975#).

        11-жи бюлмя “Нинни” (рягям109) яввялки бюлмянин ардыдыр.Мессо-сопранонун солосу ,ананын оьула мцражиятидир: ”Уйу беним жаным йаврум”.Соло кларнетин мцшаятиндя сяслянир.Бу “лай-лай”-да аьлама интонасийалары ешидилсядя дахилян еля бил ананын оьлуна вя бцтцн шящидляря цнванладыьы дуалары гадын хорунун гошулмасы иля дя гейд едиляряк, цмумийятля гящряман Тцрк гадынынын нежя мцбариз вя мятанятли кейфиййятляря малик олдуьундан хябяр верир.Мараглысы будур ки яввялки бюлмялярдя тцрк ордусундан вя дюйцшцн эедишиндян сюз ачылырдыса бу бюлмя дя “Анзаклара нинни” щиссясиндя дюйцшдя юлдцрцлмцш дцшмян яскярляриндян хябяр верилир.Еля бил яскяр анасы мущарибядя тяряф айырмадан вяфат едян бцтцн яскярляря лай-лай охуйур.Гейд етмялийик ки, Анзак Чанаккале сащилиндя йерляшян мянтягядир вя, бурада кечян щялледижи дюйцшлярдя вяфат едян,Австраллийа,Йени Зелландийа кюкянли яскярляри цмуми адла Анзак адландырырдылар.Мцщарибя заманы тяряфлярин бу торпаьларда дцшмян олмасына бахмайараг бир-бирляриныя эюстярдикляри щюрмят диллярдя эязмишдир.Мущарибядян сонра ися Гази Мустафа Кемал Ататцркцн “Сакит уйуйун бу артыг сизин топраьыныз” сюзляри иля башлайан Чанаккале мцражияти бу щюрмятин эюстярижиси олмагла бярябяр ясл мцдрик вя гящряман инсанын дедикляридир. Мусиги нюгтейи-нязярдян бахдыгда бюлмя мелодийанын айдынлыьы, сясалты полифонийанын эениш истифадяси,оркестр алятляринин партийаларында милли орнаментляр, форманын квадрат олмасы вя щармоник ориъиналлыг иля дя сечилирди.

        Ораторийанын Сон 12-жи бюлмяси (Маестосо-рягям 122) мющтяшям хордур.Тцркийя Жумщуриййятинин щимниндян парчалар сяслянир.Яввялжя “Щей ей шанлы тцрк топраьынын евлатлары” сюзляри иля башлайан хор даща сонра рягям 124-дян “Бен езелден беридир,щцр йашадым,щцр йашарым” сюзляри иля бир-бирини ардынжа хор партийалары сящняйя “дахил олур”.Бурада мараглы прийом олараг-бястякар сон бюлмянин епизодларыны цмумян ясярин мцхтялиф бюлмяляринин материалы цзяриндя (хцсусян гящрямани щиссляр ашылайан бюлмяляри олан“Саваш”,”Яскярдян сон мяктуб” вя.с ) гурмушдур.Хорун ифасында партийалар арасы фуэатонун сяслянмяси бястякарын мцхтялиф ясярляриндя хцсусян симфонийаларын ишлянмя бюлмяляриндя нязяря чарпан полифоник прийомдур,бу да Д.Шостаковичин йарадыжылыьындан гайнагланыр ки,В.Адыэюзаловун хцсусян бу бястякарын йарадыжылыьына вурьун олмасы иля дя ялагяляндириля биляр.

        Кода-Эрандиосо Аэитато (рягям 140) адындан да эюрцндцйц кими монументал эюркямли сонлугдур.Хор “Ей топраьым ватаным” сюзляри иля ифа едилир.ОркестрФФ-да тутти сяслянир.Хорун икинжи епизоду “Аркадаш йурдума алчаклары ушратма сакын” сюзляри ися эяляжяк нясилляря нясищят характери дашымагдадыр.Бу тямтяраглы инкишафдан сонра, сона йахын сурят дайаныр вя бцтцн хорун еля бил бу нясищятя пппп-да! жаваб олан жцмляляри иля-”Амин,Амин,Ей беним Раббим” иля ясяр битир. В.Адыэюзаловун оьлу эюркямли дириъорумуз Йалчын Адыэюзалов ясярин цмуми консепсийасыны 3 мярщяляйя бюлцр:

        “1) мярщяля кяскин конфликтли. Ики гцтблц бир дцнйанын интишарыны якс етдирир.(Эириш-башланьыж,тягдиметмя бюлцмц-Маестосо,Траэико вя “Чанаккале”

        2) мярщяля-бющранын кулминасийасыдыр (ирадя,гцдрят вя кядяр бащасына дяф едилян фялакят, фажия бюлцмц-“Саваш”, “Истила”,”Яскярдян мяктуб”,”Ордум”,”Чанаккала ичиндя вурдулар мяни”.

        3) мярщяля-катарсис кими сяжиййялянир( мяняви тямизлянмя,дахили йцксялиш вя рущи пярваз иля битян йекун бюлцмц-“Шящидляря аьы”,” Нинни”,”Мян язялдян бяридир щцрр йашадын щцрр йашарым!””(1;12)

        Ялбятдяки В.Адыэюзаловун диэяр чохпланлы ясярляри кими бу ясярин бюлмяляринин хцсусиййятляриня мцхтялиф нюгтейи нязярлярдян бахыла биляр Динлянилдикдя щяр биринизин башында шяхси инкишаф принсипляри вя ясярин цмуми планына даир фикирляр формалаша биляр.Мян юз нювбямдя ися бир хярда анжаг ящямиййятля нйуансы гейд етмяк истярдим, бястякар бу ясярдя бюлмяляр арасы кечидлярдя щяр дяфя бир алятдян истифадя едир ки бу да оркестр минимуму сайылыр (щяр дяфя соло ифалары бязян зярбляр).Бунунла бястякар динляйяжини эяляжяк щиссядя баш веряжякляря няинки щазырлайыр вя еля бил сясярдя мозаиклик дцшцнжяси йараныр.Билиндийи кими мозаиклик ири щяжмли олмайан садя мязмунлу ясярляря аид едилир.Бястякартын ясас мягсяди ясяр дайанмадан сяслянсядя еля бил щяр щиссядян сонра ”щиссляр ахышы” сюнцб йенидян аловланыр, беляликля ясярин эярэинлийинин щяр дяфя йени эцжля гейд едилир ки бу да динляйижинин яглинин йорулмамасына вя алдыьы тяссцратларын гавранылмасына имкан йарадан инжя амил кими бахыла биляр. Дедиклярим В.Адыэюзалову Азярбайжан мусигисинин ян дярин психологларындан бири кими эюстярмяйя имкан верир.

        Васиф мцяллимин ясяри щагда чох сюз демяк олар анжаг узатмайб дейим ки ону йаратдыьы мусиги инжиси щяля мцасир дюврцмцзя гядяр юз актуаллыьыны итирмяйиб,онда якс едилян гящярмани образлар халгымызын эялбиндя еля бястякарын бцтцн зянэин йарадыжылыьы кими сонсуза гядяр йашайажагдыр.

        Дащи бястякарын йарадыжылыьыдаима диээят мяркязиндядир.Онун бюйцклцйц, йарадыжылыьынын тапынтылары бу эцн дя юйрянилир вя мусигиси тяблиь едилир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1)Й.Адыэюзалов-В.Адыэюзаловун “Чанаккале-1915” ораторийасы-методики тювсийяляр


2)И.Эфэндиева.”Васиф Адыгезалов” Баку 1999

3)Л.Мамедова-фараджева “Чанаккале,Чанаккале,дестан сенин тарих беним” в рамках музыкального фестиваля,посвященного 75-летию со дня рождения Васифа Адыгезалова. Оратория “Canakkale-1915” (Мусиги дцнйасы 4/49 2011)


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы