Начальная страница журнала
 
Архив

 

Этномузыковедение


НАХЧЫВАНДА АШЫГ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНЫН ЯСАС ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

Автор: Амил ЯСЭЯРОВ                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Нахчыван мядяниййятиндя ашыг сянятинин инкишафы барядя данышаркян, буну бир нечя истигамятдя вя дюврляр цзря сяжиййяляндирмяйимиз мягсядяуйьун олар. Биринжиси, шифащи халг ядябиййатында вя ян гядим йазылы ядяби абидя сайылан “Дядя Горгуд” дастанында Нахчыван мядяниййяти иля баьлылыьын юзцнц бцрузя вермясидир. Икинжиси, ХВЫЫЫ-ХЫХ ясрлярдя Нахчыван ашыг мцщитинин йцксяк инкишаф мярщялясинин сяжиййяляндирилмяси иля ялагядардыр. Бунун давамы олараг, ХХ ясрдя Нахчыван ашыгларынын фяалиййяти, ашыглар бирлийинин йарадылмасы, еляжя дя, Нахчыван ашыглары тяряфиндян йарадылмыш ашыг щаваларынын вя дастанларын арашдырылмасы иля баьлыдыр.

        Гядим дюврляри ящатя едян биринжи истигамятля баьлы олараг гейд едяк ки, Азярбайжан шифащи халг ядябиййатында, хцсусиля дастанларда Нахчыван мотивляри ящямиййятли йер тутур. Халг дастанларында Нахчыванла баьлы йер адларынын эюстярилмяси баш верян щадисялярин бу бюлэялярдя жяряйан етмясиндян вя дастанын бир сыра бойларынын бу йерлярдя йаранмасы ещтималындан хябяр верир.

        “Китаби-Дядя Горгуд” йарандыьы дюврцн адят-яняняляри, щяйат тярзи, инсанларын дцнйаэюрцшц, мядяниййяти, мярасимляри вя с. щаггында тарихи-етнографик мялуматла зянэиндир. Академик Иса Щябиббяйли дастан щаггында йазыр ки, “Дядя Горгуд” дцнйа мигйасында бядии няср тяфяккцрцнцн мющтяшям абидяляриндян биридир. Бу, “Дядя Горгуд” дастанларыны йарадан халгын епос тяфяккцрцнцн бядии мцкяммяллийинин классик нцмунясидир. Епос тяфяккцрц ися бядии фантазийадан даща чох халгын юзцнцдяркинин, сабит милли дцшцнжясинин, торпаг вя миллят гаврайышынын дастан сявиййясиндя ифадяси демякдир. Бу мянада “Дядя Горгуд” дастанлары оьуз тцркляринин, Азярбайжан халгынын йурд вя топраг андынын манифестидир. Бу, юлкясини, торпаьыны, миллятини дярк едян бир халгын вятян вя торпаг севэисинин мющтяшям оьузнамясидир” (1).

        Азярбайжан елминдя “Китаби Дядя Горгуд”ун тядгиги сащясиндя бюйцк ишляр эюрцлмцшдцр. Бу тядгигатларын яксяриййяти ядябиййатшцнаслыг, дилчилик, тарих вя топонимистиканы, мцяййян гядяр ися сянятшцнаслыг вя мусигишцнаслыьы ящатя едир. Тядгигатларын бир чохунда “Китаби-Дядя Горгуд”ун мязмунунун Нахчыванла баьлылыьы хцсуси вурьуланыр. Сяфяряли Бабайевин “Нахчыванда “Китаби-Дядя Горгуд” топонимляри” (2), Шамил Жямшидовун “Китаби-Дядя Горгуд” (3) монографийаларында мухтар республиканын яразисиндя дастандакы йер адлары иля сясляшян 30-дан чох йер вя шяхс адлары гейдя алынмыш, онларын щаггында эениш мялумат верилмишдир.

        “Китаби Дядя Горгуд”ун бойларында Нахчыван бюлэяси иля сясляшян сцъетляря чох раст эялинир. Горгудшцнаслар дастандакы “Басатын тяпяэюзц юлдцрдцйц бой”, “Ушун Гожа оьлу Сяэряк бойу”, “Бякил оьлу Имран” бойларында жяряйан едян щадисялярин, ясасян, Нахчыванла баьлы олдуьуну эюстярмишляр.

        “Дядя Горгуд” дастанында мусиги иля баьлы мясяляляря диггят йетирилмяси дя важибдир. Тядгигатымызла баьлы олараг, гейд етмялийик ки, “Дядя Горгуд” дастанларында мусиги мясяляляри Азярбайжан мусигишцнаслыьында даща аз ишыгландырылмышдыр. Бу истигамятдя мусигишцнаслар Ф.Халыгзадянин “Китаби-Дядя Горгуд” вя мусиги поетикасынын бязи мясяляляри” (4), К.Дадашзадянин “Мусиги горгудшцнаслыьына даир бязи мцлащизяляр йахуд горгудшцнаслыьын “аь лякяси” щаггында” (5) вя с. мягаляляри бу гябилдяндир.

        “Китаби-Дядя Горгуд”да мусиги мясяляляриндян данышаркян, тядгигатчылар бир нечя мясяляйя диггят йетирирляр: биринжиси, озан анламы, шаман - озан - ашыг ялагяляринин арашдырылмасы, мцасир ашыг сянятинин кюкляринин озан сяняти иля баьлылыьы; икинжиси, гопуз алятинин тядгиги вя бярпасы мясяляляри; цчцнжцсц, мусигинин инсанларын щяйатында ролу вя йери; дюрдцнжцсц, мусиги ъанрларынын айдынлашдырылмасы; бешинжиси, ясярин поетик дилинин арашдырылмасы нятижясиндя озан мусигисинин бярпасы мясяляляри.

        Ф.Халыгзадянин гейд етдийи кими, “ян азы 1300 ил бундан габаг мейдана эялмиш Дядя Горгуд дастанлары гядим оьузларын щяйат тярзини, адят вя янянялярини, етнографийа, психолоэийа, дил, ядябиййат вя цмумиййятля, бядии тяфяккцр хцсусиййятлярини юйрянмяк бахымындан явязсиз бир гайнаг” олмагла, щямчинин “о заманлар мусиги сянятинин инкишаф сявиййяси, ижтимаи вязифяляри вя тясир гцввяси щаггында да мцяййян тясяввцрляр ойадыр, гядим чальы алятлярини, мусиги иля баьлы мараглы ифадя вя дейимляри жанлы шякилдя якс етдирир” (4, с.34.).

        Ялбяття ки, бизя йазылы абидя кими эялиб чатмыш “Китаби-Дядя Горгуд”ун мятни ясасында бцтцн бу мясялялярин тядгиги мцяййян чятинликлярля баьлыдыр. Беля ки, дастанын мусигиси бизя эялиб чатмайыб, онун бярпасы ися мцлащизяляр ясасында мцяййян тящлил-тядгиг методларынын тятбиги сайясиндя мцмкцн ола биляр ки, бу да мцряккяб мясялялярдян биридир. Нахчыванда гядим дюврлярдя эениш йайылдыьы ещтимал олунан вя адлары “Китаби - Дядя Горгуд”да эюстярилян чальы алятляринин бярпасы да эяляжякдя алятшцнас-алимлярин бу истигамятдя ишляриня тякан вермякля, горгудшцнаслыгда да мцщцм ящямиййят кясб едя биляр.

        Азярбайжан дастан йарадыжылыьында “Дядя Горгуд”ла йанашы, “Короьлу”, “Ясли вя Кярям”, “Гачаг Няби” дастанларында Нахчыван сцъетляри вя топонимляри юзцнц эюстярир.

        Беляликля, Азярбайжан дастанларынын арашдырылмасындан эюрцндцйц кими, ашыг-озан сянятиндя Нахчыван йер, мякан ящямиййяти дашыйыр. Бу фактларын юзц Нахчыванда ашыг-озан сянятинин гядим дюврлярдян тяшяккцл тапмасына дялалят едир.

        Гейд етдийимиз икинжи истигамятля баьлы демяк лазымдыр ки, елми мянбялярдя ХВЫЫЫ-ХЫХ ясрлярдя Нахчыванда ашыг сянятинин инкишафы иля баьлы бир сыра мялуматлара раст эялирик. Нахчыван ашыг мцщити - Азярбайжан ашыг сянятинин тарихиндя мцщцм йери олан, юзцнямяхсуслуьу иля мусиги мядяниййятимизя гиймятли нцмуняляр бяхш етмиш Иряван, Дяряляйяз, Урмийа ашыг мцщитляри иля йахын сянят ялагяси йарадан тарихи ашыг мцщитляриндян биридир. Бурада гейд етмяк важибдир ки, Шярурла Дяряляйяз бюлэяляри жоьрафи бахымдан бир-бириля гоншу олмушдур. 1741-жи илдя Нахчыван вя Дяряляйяз Нахчыван ханлыьынын тяркибиндя иди. 1872-жи илдя Шярур-Дяряляйяз гязасы йараныр. 1917-жи илдя депортасийа нятижясиндя Дяряляйяз жамааты Шярур бюлэясиня кючцрцлцр. 1920-жи илдя ися советляшмя иля ялагядар Дяряляйяз бюлэяси Ермянистана верилмишдир.

        Бу тарихи-жоьрафи шяраит бахымындан йанашараг, гейд етмялийик ки, Нахчыван ашыгларынын сяняркарлыьы гоншу бюлэялярин ашыг мцщитляри иля сых ялагядя инкишаф етмишдир. Нахчыван ашыг мцщити кечян ясрляр ярзиндя сюз вя саз йарадыжылыьы сащясиндя юзцнямяхсуслуг газанараг ашыг сянятиня гиймятли тющфяляр вермишдир. М.Гасымлы Азярбайжанда мювжуд ашыг мцщитляти сырасында Нахчыван ашыг мцщитини характеризя едяряк йазыр: “Нахчыван мащалында тарихи шящяр щяйатынын мювжудлуьу (Ордубад вя Нахчыван шящярляри) бурада орта чаь ашыглыьынын фяалиййят эюстярмясиня имкан йаратмышдыр. Мащалын чаьдаш топонимикасында йер алан суфи-дярвиш сяжиййяли кянд адлары (“Ханаьа” - “Ханяэащ” сюзцнцн дяйишилмиш шякли кими - А.Я.) Нахчыванда тяригят янянясинин тарихян мцщцм йер тутдуьуну эюстярир. Суфиликля йахындан сясляшян щцруфилийин баниси Фязлуллащ Няиминин гябринин Ялинжя галасы ятрафында олмасы да реэионда тяригят янянясинин тарихи нцфузуну якс етдирир. Бцтцн бунлар Нахчыванда тарихян тяккя кюкянли ашыглыьын тяшяккцл тапмасына вя перспектив мцщитин формалашмасына эцжлц тякан вермишдир” (6, с. 192-193).

        Бурада Т.Мяммядовун бир фикриня мцражият етмяк йериня дцшяр. “Ашыг” сюзцнцн кюкцнц арашдыран Т.Мяммядов йазыр: “Ашыг” анлайышынын суфи тяригятляри иля баьлылыьы бир чох тарихи фактларла тясдиглянир. Сянядлярдян мялум олур ки ХЫЫЫ ясрин сону - ХЫВ ясрин башланьыжында отураг вя кючяри тцрк ящалиси арасында эениш йайылан “бякташиййя” суфи тяригятиндя истяр тяригятя гябул едилмиш ашыг-мцршидляря, истярся дя онларла ялагядя олан диэяр ашыглара раст эялинирди (7, с. 46). Бундан башга, Гязнявиляр (999-1040). Сялжуглар (ХЫ-ХЫЫ ясрляр) вя Гараханиляр (ХЫ-ХВЫЫ ясрляр) дюврцндя чох нцфузлу дин хадимлярини, суфи тяригяти, тижарят вя сяняткарлар бирликляри башчыларыны, еляжя дя мцдрикляри вя танынмыш алимляри “шейх” (“шых”) адландырырдылар” (7, с. 46).

        Нязярдян кечирдийимиз елми мянбяляря ясасланараг, гейд едя билярик ки, Нахчыван ашыг мцщитинин ян эюркямли нцмайяндяси олан Аь Ашыг Аллащверди Косажанлынын сянят шяжярясинин кюкляри Тябриз-Гарадаь ашыг мцщитиндян гидаланараг, Нахчыван вя Эюйчя ашыг мцщитляринин формалашмасына бюйцк тясир эюстярмишдир. Бу бахымдан Аь Ашыг Косажанлынын бабасы Шейх Османын вя атасы Гара Османоьлунун суфи тяригятинин мцршиди олмалары вя бунун нясилликжя Аь Ашыьа ютцрцлмяси фикри юзцнц доьрулдур. Бурада даща бир яламятдар жящяти дя гейд едяк ки, Аь Ашыг Ашыг Алынын устады олмуш вя бу сяняткарлыг шяжярясиндя Ашыг Алынын Ашыг Ялясэярин устады олмасы факты да диггятялайиг жящятлярдир. Аь Ашыьын йаратдыьы “Короьлу”, “Мисри”, “Шярили” саз щавалары вя онларын “Аьыр Шярили”, “Орта Шярили”, “Йцнэцл Шярили” кими нювляри бу эцн дя йашайыр. Аь Ашыг Аллащверди Косажанлынын щяйат вя йарадыжылыьынын хцсуси олараг тядгиги Азярбайжанда ашыг мцщитляринин формалашмасы вя инкишафы мясяляляриня бир даща йенидян бахылмасына имкан веря биляр.

        Тядгигатчы Н.Гулийевин “Нахчыван мусиги мядяниййяти тарихиндян” китабында вердийи мялумата эюря, Аь Ашыгдан сонра Нахчыванда вя диэяр бюлэялярдя онун чохлу давамчылары фяалиййят эюстярмиш, ашыг сянятинин инкишафы йолунда давамлы иш апармышлар. ХЫХ-ХХ ясрлярдя фяалиййят эюстярян Ашыг Жялил, Ашыг Аббас Дящри, Ашыг Яли Ханханым оьлу, Эцлали Мящяммяд, Вайхырлы Мяммяджяфяр, Чобанкяряли Мящяммяд, Шярурлу Ашыг Набат, Ашыг Фятулла, Сярраф Гасым, Сядярякли Ашыг Йусиф (Сары ашыг), Ашыг Жябрайыл вя башгаланын йарадыжылыьыны хцсусиля гейд етмяк лазымдыр (8, с.20).

        Нахчыван мцщити сюз йарадыжылыьы вя саз бястячилийи сащясиндя юзцнямяхсус уьурлар газанараг ашыг сянятинин репертуар зянэинлийиня гиймятли юрнякляр ялавя етмишдир. “Нахчывани”, “Нахчыван эцлц”, “Кющня Нахчыван” “Аьыр Шярили”, “Йцнэцл Шярили” вя с. бу кими ориъинал саз щавалары, “Ордубадлы Кярим”, “Зийад-Шювкят” дастанлары, щабеля “реэионун тарихи эцзяраныны якс етдирян чохсайлы ашыг рявайятляри вя ашыг шеири нцмуняляри Нахчыванда саз-сюз овгатынын узун бир заман ярзиндя сянят мцщити шяклиндя йашадыьыны эюстярир” (6, с. 193).

        Яминя Елдарованын “Азярбайжан ашыгларынын мусигили-поетик терминолоъи лцьяти”ндя (7, с. 615-631.) ашыг щаваларындан Нахчыван ашыгларынын йарадыжылыьы иля баьлы олан щаважата раст эялирик. Бунлардан: “Баш Жялили”, “Орта Жялили”, “Баш шярили”, “Орта шярили” (сазын пярдяляри иля баьлы олан щавалар); - “Нахчыван эюзяллямяси” (поетик формаларла баьлы олан щавалар); “Шярил Кярямиси” (шяхс адлары иля баьлы олан щавалар); “Сцсянбяри” (ашыгларын севдийи гыз адлары иля баьлы щавалар), “Ашыг Жялили”, “Жялили”, “Ханчобаны” (эюркямли ашыгларын адлары иля баьлы олан щавалар), “Аьыр шярили”, “Гарабаь шярилиси”, “Дяряляэяз шярилиси”, “Иряван шярилиси”, “Нахчываны”, “Тязя Нахчываны”, “Тязя шярили”, “Шярили эярайлы”, “Шярили йасты щавасы”, “Йцнэцл шярили” (жоьрафи йер адлары иля баьлы олан щавалар); “Гящряманы” (гящрямани щавалар) кими щаважаты гейд етмяк олар.

        Тарийел Мяммядовун “Азярбайжан ашыг йарадыжылыьы” дярслийиндя юз яксини тапмыш ашыг щавалар сырасында Нахчыван ашыгларынын йаратдыьы “Нахчывани”, “Аьыр шярили”, “Жялили”, “Гящряманы” щавалары Ашыг Щцсейн Саражлынын ифасындан нота йазылмышдыр (7). Щямин щаваларын диэяр ашыг мцщитляриндя йайылараг яняняви ашыг щавасына чеврилмясини гейд етмяк лазымдыр.

        Беляликля, Нахчыванда ашыг сянятинин инкишаф тарихини арашдырараг, гейд етмялийик ки, Нахчыванда бу сянят гядим дюврлярдян мювжуд олмушдур. Нахчыванда йашайыб-йарадан устад ашыгларын йарадыжылыьынын юйрянилмяси хцсуси тядгигатларын мювзусу кими иряли сцрцляряк, бу мцщитдя йаранмыш зянэин мусиги-ядяби ирсин тядгигиня йол ачыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. <щттп://525.аз/сите/?наме=хеберпринт&кежид=1&неwс_ид=33151>

2. Бабайев С. Нахчыванда “Китаби-Дядя Горгуд” топонимляри. Б.: Йени няшрляр еви, 1999).

3. Жямшидов Ш. Китаби-Дядя Горгуд. Б.: Елм, 1999.

4. Халыгзадя Ф. Китаби-Дядя Горгуд” вя мусиги поетикасынын бязи мясяляляри. “Мусиги дцнйасы” ъурналы, № 2 (3), 2000, с.34-40.

5. Дадашзадя К. Мусиги горгудшцнаслыьына даир бязи мцлащизяляр йахуд горгудшцнаслыьын “аь лякяси” щаггында. “Мусиги дцнйасы” ъурналы, № 1, 1999, с.39-41.

6. Гасымлы М. Озан-ашыг сяняти. Б.: 2007.

7. Мяммядов Т. Азярбайжан ашыг йарадыжылыьы. Б.: 2011.

8. Гулийев Н. Нахчыван мусиги мядяниййяти тарихиндян. Б.: Елм, 1999.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы