Начальная страница журнала
 
Архив

 

Этномузыковедение


АШЫГ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНЫН БЯДИИ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ ВЯ ЭЯНЖЯБАСАР АШЫГ МЦЩИТИНИН МУСИГИ ЯНЯНЯЛЯРИ

Автор: Фяридя КЯРИМОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Елимизин тарихян йаратдыьы бядии дцшцнжя сярвяти, юмцр китабынын мяналы сящифясидир. Байатыларымыз, наьылларымыз, дастанларымыз, ел сюзляри, Ашыг поезийа вя мусигиси тцкянмяз естетик эюзяллик хязинясидир. Бурада, нясиллярин мяняви тяжрцбяси сцзэяздян кечирилиб. Бу тяжрцбя ел шцурунун инкишафында тарихи варислийи шяртляндириб. Елин щяйатыны, истяклярини якс етдирян ядябиййат, сянят ясярляри йаратмаьа илщамландыран гайнаг олуб. Юз йарадыжы мащиййятини, имканларыны эерчякляшдирмякдя еля хидмят едиб. Бядии ясяр щамынын вар-дювлятидир, щамынын ясяридир. Беля ки, щяр нясил ону эюзялляшдириб сонракы нясля чатдырыр. Нятижядя цмуми шцурун азадлыьы цчцн чалышмаьы давам етдирир. Бядии варлыьымызын тарихиндя коллектив мащиййятли ел йарадыжылыьыны йашатмагда озанлыг шющрятляниб. Ашыьын тарихи прототипи олан озан елин истедадыны юзцндя жямляшдириб. Гопуз ифа едиб, дастан баьлайыб, сюз гошуб, мащны охуйуб, динляйижилярин гялбини, зещнини ишыгландырыб. Озанлыг юзцнцн йеткин мярщялясини Дядя Горгуд тимсалында тапыр. Дядя Горгуд юзцндян яввял йашамыш озанларын бядии наилиййятлярини башлыжасы ися дастанчылыьы системляшдирди. Гопузчу, дастанчы, шаир, ел мцдрики кими тарихя дцшдц. Дядя Горгуд озанлыьын йолуну йахшыны йамандан сечмякдя, щяйаты тясдиглямякдя, инсанлары севиндирмякдя эюрдц. Озан ады сонралар Ашыг ады иля явяз олунду. Бу мцсялман Шяргиндя эениш йайылмыш ешг фялсяфяси ашылайан лириканын тясириндян эялирди. Шярг лирикасында “Ашиг” анлайышы юзлцйцндя ешг йолчусу илащи ешгя тапынан мянасы дашыйыр. Ашиг цчцн варлыьын жаны вящдяти танры ешгиня баьлыдыр. Варлыьы гялбин эюзцйля сезмяк онда танрыны сезмяк демякдир. Юз мяни иля Танрынын вящдятини бу йолла анламаг демякдир. Бу кими севэи ютяри щявяслярдян ужа дайанмаьы тяляб едир. Бу мянада ешгин дюнмяз йолчусу, жяфакеши олмаг эярякдир. Ешг ашигляринин гялбини, йолуну ишыгландыран Танры ишыьы сайылырды. Беля ки, ашиг, ешг, ишыг анлайышларынын гаршылыглы баьлылыьы тясадцфи дейилди. Жяфакеш ашиглярин образы йандыгжа ятрафына ишыг сачан шам образына бянзядийи бяллидир. Хяйалында Танры севэисиня гапылан Ашиг бцтцн ирадясини юз гялбинин сирли щяйяжанларына жямляшдирир. Юз мяняви башланьыжыны сезмякдян зювг алыр. Ону эерчяклийин тязадыарына гаршы гойур. Онун тясяввцрцня эюря ясл эерчяклик юз гялб дцнйасыдыр. Бу бахымдан дцшцнжяляриндя тябият, жямиййят мотивляри зяиф сяслянир. Ашигин рямзлярля долу мцжярряд ешг фялсяфясини чох аз инсанлар баша дцшя билир, мцтяхяссисляр ися даща йахшы анлайыр. “Ашиг” анламынын озанлыьа эятирилмяси “Ашыг” кими сабитляшмяси мащиййятжя дяйишиклик йаратмады. Ашыг поезийасында Шярг лирикасынын тясир изляри вар. “Озан”ын “Ашыг”ла явяз олунмасына бахмайараг ашыглыг еля йахынлыг бахымындан озанлыьын йолуну йашадырды. Юз сосиал тябиятиня эюря Ашыг кяндли кцтляляри ичярисиндян йетиширди. Ашыг кяндли ямяйинин чятинликлярини, торпаьын тябиятин немятлярини ушаглыгдан дуйурду. О, кяндлинин горуйуб йашатдыьы зянэин тябии дилин бядии тяжрцбянин эюзяллийиня говушурду. Истедадына, естетик зювгцня, дцшцнжясиня ел рущунун щаким олмасы еля бурадан иряли эялирди. Щяйата инам, севэи, ижтимаи мцщитя фяал мцнасибят бу башланьыждан гидаланырды. Озан мяншяли ясл Ашыг щяртяряфли истедада малик олуб, саз чалмаьы, сюз охумаьы, шаирлийи, дастан дцзцб сюйлямяйи, ел аьсаггаллыьыны усталыгла бажарыб доьма елинин гаршысында мясулиййят дуйуб, чятинликлярини бюлцшцб, тойларыны, байрамларыны сазла-сюзля бязяйир.

        Гядим инанжлара эюря Ашыг да онун сазы да Танрынын изни иля йаранмышдыр.Ашыг Аллащ тяряфиндян “нур бадяси ичмиш”, нурландырылмыш, сечилмиш инсанлар сырасындан, сазы ися мцгяддяс щесаб едилмишдир[9; 4]. Сяняти, шяхсиййяти камил олан Ашыьа баш яйилир.

        “Йан дурун Ашыг эялди, еля йарашыг эялди, Ашыг эялсин хан дурсун, хан яйляшсин хан дурсун”, “Ашыг гожалар эязяр, елдя ужалар эязяр” кими сюзлярля башлайан байатыларымыз елин севимли Ашыьына дярин ещтирамыны якс етдирир. Ашыглыг инкишаф етдикжя ядябиййатымызын, мусиги мядяниййятимизин бящряли гайнаьына, ящямиййятли тяркиб щиссясиня чеврилирди. Бу сянятин бир сыра йарадыжы усталары хцсусян парлаг шаирлик истедадына эюря сечилирди. Ядябиййатшцнас алимляримиз бу сащядя мараглы елми ахтарышлар апармышлар. Ашыьын зянэин чаларлы эюзяллик анлайышы яслиндя яхлаг эюзяллийини ужалтмаьа хидмят етдийини анладыр. Ашыг мярдлийи няжиблийи цлви мящяббяти тясдигляйяндя ейни заманда юз естетик идеалыны тясдигляйир. Тябият эюзялликлярини, эцллярин, рянэлярин цряк ачан ащянэини инсан эюзяллийи иля нисбятдя мяналандырыр. Тябиятя щяссас мцнасибят мащиййятжя инсанын юзцня олан хейирхащ мцнасибятин ифадяси иди.

        Азярбайжан яразисиндя мцхтялиф цслублу ашыг мцщитляри мювжуддур. Мядяни амиллярин нятижяси олараг Азярбайжанда мцхтялиф Эянжябасар, Борчалы, Эюйчя, Аьбаба-Чылдыр, Дяряляйяз, Тябриз, Урмийа, Ширван кими ашыг мцщитляри мейдана эялмишдир.Юзцнямяхсуслуьу иля сечилян ифачылыг яняняляриндян бири дя Эянжябасар ашыг мцщитидир. Эянжябасар ашыг мцщитиня Эянжя, Товуз, Газах, Эоранбой, Дашкясян, Эядябяй мусиги мядяниййяти дахилдир. Билдийимиз кими, ХЫХ ясрин сону-ХХ ясрин башланьыжында бу мцщитдя мящарятли ашыглар йарадыжылыг иля мяшьул олмушлар. Щцсейн Шямкирли, Йящйа бяй Дилгям, Щцсейн Бозалганлы, Мирзя Байрам, Гара Мювлайев, Ислам Йусифов, Ясяд Рзайев, Вяли Мискинли, Мящяммяд Шыхлы, Микайыл Азафлы, Имран Щясянов, Якбяр Жяфяров Эянжябасар ашыг мцщитинин нцмайяндяляридирляр. Онлардан Щцсейн Бозалганлы, Гарачыоьлу Ибращим, Ясяд Рзайев, Имран Щясянов Эянжябасар ашыг мцщитинин Короьлуханларыдырлар. Бу мцщитин ашыглары щям дя яняняви “Дилгями”, “Щцсейни”, “Инжя эцлц”, “Газах сябзяси”, “Азафлы дцбейтиси” кими ашыг щаваларынын вариантларынын йарадыжыларыдыр. Бу ашыглар йцксяк ифачылыг мядяниййятиня маликдирляр. ХЫХ ясрин сонуна гядяр ашыглар йалныз сазын мцшайияти иля чыхыш едирдилярся, ХХ ясрин башланьыжындан етибарян ашыг мусиги ифасынын ижрасына балабан аляти дя гошулур. Азярбайжан ашыгларынын йаратдыьы мусигили -поетик ирс башга мусиги ъанрларына да тясир едир. Мясялян, бязи зярбли муьамлар, “Аразбары”, “Мани”, “Кясмя шикястя”, “Ширван шикястя”, “Яфшары”; халг мащныларындан “Йахан дцймяля”, “Сары бцлбцл”, “Гачаг Няби” кими композисийалар вя бир чох рягс щавалары ашыг мусигиси кюкцндя тязащцр едир. Ашыг мусигиси бястякар ясярляриня дя нцфуз едир. Ц.Щажыбяйли, Г.Гарайев, Ж.Щажыйев, С.Рцстямов, А.Ялизадя, Ф.Ялизадя, Ж.Гулийев ясярляриндя онун ритмик гурулушуна вя мелодик инкишафына раст эялирик. Мящз Ц.Щажыбяйли “Короьлу” операсында ашыг мусигисинин цслуб ганунауйьунлугларыны Авропа бястякарлыг техникасы иля новаторжасына узлашдырараг халгымыза тягдим етмишдир.

        Ашыьын естетик идеалы дастанчылыгда даща эениш бядии эерчяклийини тапыр. Я.Бядялбяйли йазыр: “Дастан ашыг йарадыжылыьында юз щяжми етибары иля ян чох эениш олан мусигили епик ясярдир. Мязмунуна эюря ики нювя айрылыр: 1.Гящряманлыг дастанлары (епик дастан); 2.Мящяббят дастанлары (лирик дастан) [6; 35].

        Тцрк халг ядябиййатынын зянэин ъанрларындан бири олан дастанлар юйрядижи вя тярбийяедижи функсийасы иля ян архаик ъанрларла бир йердя милли шцурун формалашмасында явязедилмяз рол ойнамыш вя ойнайыр [9; 25]. Дастанлар мювзусу ясасында миллятин ижтимаи-мядяни ещтийажларына жаваб верян бир ъанр олуб заманла кечмиши йада салмагла эяляжяйя кюрпц салан сюзлц ядябиййат нювцдцр. Дастанлар щадисяляри вя щадисяляря ишыг тутан гящряманлары типикляшдирмяси, ижтимаи-мядяни щяйатда бцтювлцк йаратмасы иля диггят чякян оьуз-гыпчаг янянясиндя шеирля сюйлянян бир ъанрдыр. Термин кими Орта Асийада “дассан”, Азярбайжанда “дастан”, Анадолуда “дестан” вариантларында ишлядилян бу ъанрын Сибир тцркляриндя адлары фярглидир. Эениш йайылан дастан термини иля йанашы Алтай-Сайан тцркляриндя, Гафгаз тцркляриндя, йакутларда “епостык ъырлар” вя йа садяжя олараг “ъыржыр”, “кай”, “олонхо”, “алыптых нымах” кими терминлярля ифадя едилмясиня бахмайараг семантикасы, функсийасы вя ъанр естетикасы бахымындан бунларын ейни хцсусиййятя малик олдуьу эюрцнцр [6; 35]. Дастан милли шцурун, милли бирлийин, вятян олма, дювлят гурма идейасынын йарандыьы заманлардан етибарян формалашмаьа башлайыр. Тцрк етник-мядяни дцнйасында мифолоъи чаьын гящряманлыг яняняси, тарихи дюнямин щадисяляри зямининдя бир-бири иля чульалашыр вя йени бир фолклор ъанры -дастан ортайа чыхыр. Халгын мцжадиля вя мцбаризясинин бядии салнамяси олан дастанлар бир гайда олараг миллятин юзцнц дярк етмяси иля шякиллянмяйя башлайыр, пешякар сюйляйижиляр олан озанлар, бахшылар, акынлар, кайчылар, ъыравлар, олонхистлярин сяняткарлыг, тарих тарих билинжи иля йоьрулараг биткин формайа дцшцр. Бир фолклор ъанры олараг дастанларын тарихин щансы дюняминдя йарандыьыны сюйлямяк мцмкцн дейил. Щяр бир дастан йцзиллярин, миниллярин тарихи, мядяни, сийаси олайларыны цмумиляшдиряряк милли тарих билинжи, милли юзцнцдярк анлайышы ичиндя формалашыр вя дастан йарадыжылыьы фолклорун, фолклор дцшцнжясинин зирвяси олур. Азярбайжан фолклоршцнаслыьында дастан йарадыжылыьы проблеми мцхтялиф шякилдя изащ едилиб [9;13]. Ашыьын юз адына дастан баьламасы реал щадисяляри хяйали оланларла бирляшдирмяси нятижясиндя ортайа чыхыр. Хцсусян ХЫХ вя ХХ ясрин мяшщур ашыглары мажяра, севэи, ибрятамиз характерли дастанлар йаратмышлар. Бу дастанлар мцасир шяраитдя инкишаф просеси кечирдийиндян даща чох тарихя, мцасир щадисяляря мейиллидир. Мясялян: “ Шаир Щясян Хяйаллыйнан аьдабанлы Ашыг Шямширин эюрцшц”, “Ашыг Ялясэярнян Мир Мяжид Аьанын эюрцшц”, “Ашыг Жума”, “Ашыг Алынын Тцркийя сяфяри”, “Ашыг Муса иля Мялякнися ханым”, “Ашыг Аьаммяд вя Мярйям”, “Ашыг Билал вя Бадам ханым” , “Аббас вя Эцлэяз”, “Шащ Исмайыл”, “Короьлу”, “Хястя Гасым”, “Ясли вя Кярям” кими дастанлар тамамиля реал щяйат зямининдя йарадылмыш дастанлардыр. Бу дастанлардан чоху Ц.Щажыбяйли адына Бакы Мусиги Академийасынын Халг мусигиси кобинетиндя мцщафизя едиляряк сахланылыр. Дастан тарихин бялли бир дюняминдя миллятин пассионар рущунун галхдыьы, милли юзцнцдяркин йарандыьы, милли шцурун формалашдыьы заман йараныр.

        Дастанларда хейирля шяр, эюзялликля ейбяжярлик, мярдликля накяслик юз конкрет дашыйыжыларынын тимсалында тоггушурду. Ашыг хейирхащ идеалларын дашыйыжыларыны ужалдыр, онлара ряьбят дуйьулары ойадыр. Дастан данышыьы Ашыг сянятинин естетик ганунуна сазын, сюзцн, сясин вящдятиня табе едилирди. Саз щавалары цстцндя охунан охунан гошмаларла мцшайият едилян дастан ащянэдар бир ахарла данышылырды. Мусигинин, шеирин, данышыьын щямащянэлийи юзц естетик эюзяллик йарадыр, динляйижиляря бядии тясири эцжляндирир.

        “Короьлу” дастаны елин гящряманлыг идеалынын йцксяк бядии тяжяссцмцдцр. Короьлу феодал жямиййятинин щаким тябягяляриня гаршы мцбаризя апаран горхмаз, йенилмяз яфсаняви гящрямандыр. Ел гцдрятини, азадлыг, сярбястлик, бирлик истяклярини юзцндя жямляшдирмишдир. Гейри-ади физики эцжц, жясаряти щейрят доьурур, онун образыны язямятли едир, цлвиляшдирир. Короьлу дялиляриня, дюйцш йолдашы Гырата архаланыр, сазына-сюзцня эцвянир. Ашыг-шаир Короьлунун щцняри гящряман Короьлудан эери галмыр.Короьлу дастанындан бящс едяркян Сянятшцнаслыг доктору, профессор Назим Баьыровун нота кючцрдцйц ейни адлы дастанындан нцмуняляри тягдим едирик [7; 5]:

       

       

       

        Билдийимиз кими Тцрк халгларынын щамысында мусиги иля ялагядар олан шеирин бцтцн нювляри вязн вя гафийя гайдаларына табе олмагдан даща чох ащянэя ясасланмышдыр. Бу бахымдан яввялжя гопуз, сонра саз щавасына уйьун сюйлянян шеирляр-байаты, эярайлы, гошма, дивани, тяжнис, жыьалы тяжнис, мцхяммяс, додагдяймяз, гыфылбянд вя с. Мусиги иля ялагяни кясмяйяряк сонрадан мцстягил ядяби ъанр кими формалашдыглары заманда мусигийя йатымлы олмушлар.Ашыг поезийасынын мязмун зянэинлийи вя саз щаваларыйла баьлылыьы бу ядябиййатын форма йюнцндян рянэарянэлийини дя тямин етмишдир.

        Я.Бядялбяйли йазыр: “Ашыг-яряб истилащы олуб, ашиг, вурьун, мяфтун демякдир. Йарадыжылыьында шаирлик, няьмякарлыг, чальычылыг (инструментал ифачылыг нязярдя тутулур) бядии гираят вя рягс сянятлярини цзвисурятдя синтетик тярздя бирляшдирян халг сяняткарыдыр [6;28].

        Ашыг щаваларынын мязмунуна эялдикдя онлары лирик, гящряманлыг, нясищятамиз, сатирик вя комик олмагла беш щиссяйя бюлмяк олар. Ашыг щавалары ясасян саз еляжя дя балабанын мцшайияти иля ифа олунур. Ашыг щаваларынын чоху сазын гурулушуна эюря йаранараг, шур вя онун шюбяляри ясасында формалашыр.

        Классик сянятдя олдуьу кими халг йарадыжылыьында о жцмлядян, онун эцжлц голу олан ашыг поезийасында естетик дуйьунун гайнаьы инсан, онун тябиятя вя инсанлара мцнасибятидир. Инсанын дцнйада йери, инсанлыг вязифяси ашыг поезийасында сянятин башга сащяляриндя олдуьу кими мяркязи йер тутур. Ашыг поезийасы вя мусигиси эерчяк алямя даща йахындан тямас етдийи цчцн илк нювбядя тябиятин, инсанын харижи эюзяллийи шеиря сюзя эятирилир. Харижи эюзяллик ащянэдар бичимин, инсан гамятинин, тябиятинин, рянэинин, ащянэинин, мусигисинин эюзяллийи кими тягдим едилир. Харижи эюзяллийин тяряннцмц башга сянят сащяляриндя олдуьу кими ашыг сянятиндя дя мязмун эюзяллийинин ачылмасына кюрпцдцр. Мязмун эюзяллийинин юзц, инсан варлыьына тятбиг едилдикдя мяняви эюзялликлярин йцксяк яхлаги кейфиййятляринин мяжмусу кими гавранылыр.

        Тябиятин тямизлийи, сафлыьы инсан варлыьы цчцн щямишя сейрянэащ олараг галыр. Ашыг тякжя вясф етдийи эюзяли тябиятин бу сафлыьына, дурулуьуна бянзятмякля кифайятлянмир. Юз юлцмцндян сонра да тябиятин сафлыьына говушажаьыны арзулайыр.

        Ялясэярям. Йандым ешг аташында,

        Эюзцм галды кирпийиндя, гашында,

        Газдыр мязарымы чешмя башында,

        Сал синям цстцндян йол, инжимярям [4;10]

        Ашыг сяняти щям классик поезийа вя мусигинин щям дя мцасир ел ашыгларынын тцкянмяз юрняйиня чеврилир. Классик ашыг йарадыжылыьы юзцнцн образлы дцшцнжя системи иля мцасир дюврдя ашыг сянятинин инкишафыны шяртляндирян амил олмушдур.

        Бу бахымдан бизи биз едян тарихимизин мянявиййатымызын салнамяси олан дастанларымыз цздян арашдырылмыш дастанын парадигмасы ашкарланмамышдыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Азярбайжан етнографийасы ЫЫЫ жилд Бакы, 2007.сящ 566

2. Азярбайжан мусигиси тарих вя мцасир дювр.Бакы.1994.сящ 169

3. Азярбайжан мусиги тарихи. ЫЫ курс сящ. 440

4. Ашыг Ялясэяр Бакы. 1963. Сящ 36

5. Бабайев Е. Шифащи яняняли Азярбайжан мусигисиндя интонасийа проблемляри Бакы. 1998. Сящ 142

6. Бядялбяйли Я. Мусиги лцьяти. Бакы.“Елм” . 1969 сящ 243

7. Баьыров Н. “Короьлу дастанындан голлар” Бакы.2011. сящ 323

8. Ядябиййатшцнаслыьын ясаслары Бакы.”Маариф” няшриййаты. 1972 сящ. 278

9. Кючярли.И. Ашыг сяняти. Бакы.2015. сящ110

10. Сяфярова З. Цзейир Щажыбяйов йарадыжылыьында нязяри вя естетик проблемляр. Бакы.”Елм” 1985. Сящ 203


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы