Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


ДРАМ ЯСЯРЛЯРИНИН СЯЩНЯГРАФИЙА ЩЯЛЛИНДЯ НАЗИМ БЯЙКИШИЙЕВ ЙАНАШМАСЫ

Автор: Севинж ИСЛАМОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Ряссамын йарадыжылыьы иля танышлыг эюстярир ки, онун сящняграфийасы ъанр мящдудиййятиндян чох узагдыр. Буну онун Оржоникидзе, Сумгайыт, Бакы, Вйана, Анкара, Минэячевир вя Аьдам театрларында нцмайиш етдирдийи йцксяк сящняграфийа усталыьы да тясдигляйир. Буну илк нювбядя онун драм ясярляринин тимсалында да излямяк мцмкцндцр.

        Назим Бяйкишийев сящняграфийасында ян мцхтялиф ъанрлы драматуръи ясярляря мцражиятин мювжудлуьу онун овгат дашыйыжылыьы бахымындан бир-бириндян чох фяргли олан щямин материаллара бядии йанашмасыны дяйярляндирмяйя имкан верир. Заманында театр мяканында йаранмасы иля явязолунмазлыьы бирмяналы олараг гябул олунан сящняграфийа естетикасына мцхтялиф мцяллифлярин юзцнямяхсус тющфяляр вермяляринин нятижясидир ки, онларын ярсяйя эятирдикляри сящня тяртибатлары бу эцн дя инжясянят тарихинин йаддагалан сящифяляри кими дяйярляндирилмякдядирляр. Бу мянада Назим Бяйкишийевин йарымясрлик сящняграфийасынын щямин тарихи бязямяси данылмаздыр.

        Ряссамын чохсайлы вя мцхтялиф бядии тутумлу сящняграфийа нцмунялярини эениш шярщ етмяздян яввял дейяк ки, онун декорасийалары театр мяканында рянэкарлыьын даща габарыг вя мянтигля тятбиг олундуьу нцмуняляр кими бянзярсиздирляр. Гядим Рома дюврцнцн мемарлыг нязяриййячиси М.Витруви бу эцн “сящняграфийа” кими дяйярляндирилян бядии тяртибаты “сящнянин бязядилмяси”, чох-чох сонралар йашамыш рус тарихчи-сянятшцнасы вя ряссамы Э.К.Лукомски (1884-1952) “сящнянин рянэкарлыгсайаьы бязядилмяси” кими сяжиййяляндирмиш олсалар да, бу “бязядилмя”йя мцнасибят заманын ахарында мцнасибят дуйуласы дяряжядя дяйишкян олмушдур. Бцтцн бу мцхтялифлийя бахмайараг сящняграфийанын тамашанын цмуми рущуна жидди тясир эюстяря биляжяк естетик васитя олдуьу данылмаз вя етираф олунандыр. Ону да дейяк ки, яэяр заманында тяртибата тамашайа бир ялавя-компонент кими мцнасибят эюстярилирдися, мцасир дюврдя театрын синкретлийинин данылмазлыьы гаршылыьында щяр щансы драматуръи материалын сящняграфийасыз щяллини садяжя тясяввцр етмяк мцмкцнсцздцр. Ону да ялавя едяк ки, чаьдаш дюврдя “мцасирляшмя дальасы” алтында сящняграфийада рянэлярдян даща чох техники васитялярдян истифадянин эцжляндийи дя мцшащидя олунмагдадыр. Инжясянятин мцхтялиф сащяляриндя олдуьу кими, театрын, о жцмлядян дя сящняграфийанын да мцасирляшмясинин глобаллашма дюврцнцн тяляби олдуьуну вя бунун бир гядяр дя тябии просес олдуьуну диля эятирмякля йанашы, онун тятбигинин дяб хатириндян узаг, зярурятдян иряли эялмясинин бцтцнлцкдя сящня тяртибатынын хейриня олажаьыны хцсуси вурьуламаг истярдик. Онларын йалныз тамашанын уьуруна тясир эюстяря билдикляри щалда, тятбиглярини мянтигли саймаг олар. Бу мянада дейяк ки, мцасир дюврдя дцнйа театрларынын сящняляриндя щансы бядии просеслярин эетмясиндян йахшы хябярдар олан Назим Бяйкишийевин фярди сящняграфийасынын тясирлилийинин ялдя олунмасыны щяля дя рянэлярин эцжцня етибар етмяси йягин ки, сябябсиз дейил. Буну онун щям харижи юлкя, щям дя пайтахт вя бюлэя театрларынын сящнясиндя реаллашдырдыьы тяртибатларда мцшащидя етмяк мцмкцндцр...

        Щямин тяртибатларын арасында драм ясярляриня чякилмиш декорасийаларын чохлуг тяшкил етмяси бирмяналыдыр. Беля ки, онун тящсилсонрасы башланан вя бу эцня кими давам едян йарадыжылыьынын ясас щиссяси щям Бакынын, щям дя пайтахтдан кянарда фяалиййят эюстярян театрларда тамашайа гойулан драм ясярляриня вердийи тяртибатлардан ибарятдир. 2001-жи илдян юлкянин ясас театр мябяди сайылан Азярбайжан Дювлят Академик Милли Драм Театрында баш ряссам вязифясиндя чалышан Назим Бяйкишийев бурада сящняляшдирилян бир чох ясярлярин тяртибатыны щяйата кечирмишдир. Ялавя едяк ки, онун шющрятли мяканла илк ямякдашлыьы щяля ютян ясрин сяксянинжи илляриндя - онун “Музкомедийа”да ряссам ишлядийи вахт баш тутмушду. Беля ки, 1983-жи илдя ССРИ Халг артисти, мяшщур реъиссор Мещди Мяммядов Щ.Жавидин “Иблис” драмыны бурада сящняйя гойаркян онун тяртибатына оьлу Елчин Мяммядовла йанашы, Назими дя дявят етмишди. Яслиндя бу ямякдашлыг эянж ряссамы реъиссордан даща йахындан таныйан вя онун йарадыжы потенсиалына йахшы бяляд олан Е.Мяммядовун тякидиля баш тутмушду. Бир ил сонра “Аздрама”нын сящнясиндя бюйцк уьур газанмыш тамашанын Азярбайжан ССР Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмяси щям дя ики эянж ряссамын дярин фялсяфи тутумлу пйесин ясас гайясинин вя реъиссор йозумунун дцзэцн сящняграфийа иля тамамламаларынын сайясиндя баш тутмушду. Бу барядя бир гядяр сонра ятрафлы сющбят ачажаьыг.

        Ряссам “Аздрама”йа баш ряссам вязифясиня тяйин олунана гядяр “Иблис”дян ялавя бурада даща бир-нечя тамашайа бядии тяртибат вермишдир. Бу сырада беш комедийанын, еляжя дя “Йайда гартопу ойуну” (В.Сямядоьлу) вя “Эцнащ” (Р.Ялизадя) пйесинин адыны чякмяк олар. 2000-жи иллярдя ися о, йарадыжылыьнда ясас йер тутан бир чох драм ясярляринин сящняграфийасыны щяйата кечирмишдир. Онларын арасында “Афят” (Щ.Жавид), “Гатил” (Елчин), “Дирилян адам” (М.Жялал), “Каш араба ашмайайды” (О.Иоселиани), “Инсан сяси” (Ъ.Кокто), “Щамлет” (В.Шекспир) вя с. ясярляр вардыр.

        Онун Дювлят Эянжляр Театрында тамашайа гойулан драм ясярляриня вердийи тяртибатлар да диггятчякяндир. Доьрудан да ряссамын бурада юзцнямяхсус сянят естетикасы иля театр мяканында бюйцк нцфуз сащиби олан Щ.Атакишийевля ямякдашлыьы нятижясиндя мараглы сящняграфийа нцмуняляри йарадылмышдыр. Бу мянада “Шейтан тяляси” (Я.Яйлисли), “Мяндян ниэаран галмайын” (И.Мяликзадя), “Йахшы падшащын наьылы” (Анар), “Кармен” (П.Мериме), “Узаг, йашыл ада” (В.Сямядоьлу), “Мамой кишинин йухулары” (В.Сямядоьлу) вя с. ясярлярин адыны чякмяк олар.

        Назим Бяйкишийев айры-айры иллярдя Минэячевир (“Нискоури маликанясинин эянж сащибяси” (Финландийа драмурэийасы нцмуняси) вя Аьдам (Вящши мялейкя” (А.Комийтс) вя “Иблис” (Щ.Жавид) театрларында да мцхтялиф сящня ясярляриня бядии тяртибат вермишдир. Щеч шцбщясиз йухарыда адлары чякилян ясярлярин сящняляшдирилмясиндя ряссамын мяшщур реъиссорларла ямякдашлыг етмясинин дя онун йарадыжылыьына мцсбят тясири олмушдур...

        Бу гыса танышлыгдан сонра ряссамын драм ясярляри иля баьлы ахтарышларынын нятижяси олан сящняграфийа нцмуняляриндян сюз ачанда, илк нювбядя онун “Иблис” (Щ.Жавид) тамашасы иля баьлы фяалиййяти йада дцшцр. Юзц дя тякжя она эюря йох ки, о вахтлар сянят мяканында кифайят гядяр танынмайан вя щеч бир фяхри ад дашыйыжысы олмайан эянж ряссам Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмцшдц. Бунун башлыжа сябяби щямин тамаша, реъиссорлуьунда драматуръи материалын даща чох фялсяфи гатыны габардылмасына цстцнлцк верян М.Мяммядовун ряссамлар гаршысында гойдуьу йарадыжы вязифялярин дцзэцн дярки вя реъиссор йозумуна мцвафиг эерчякляшмяси иди “Щцсейн Жавид пйесляринин сящня тяртибаты”мювзусунда диссертасийа йазан Ф.Гулийева щямин тамашанын тяртибаты барясиндя бу гянаятдядир:”Тамашанын ряссам-декораторлары Елчин Мяммядов вя Назим Бяйкишийев лаконик тяртибат цсулундан мящарятля истифадя едяряк мцяллиф идейасыны ачмаьа наил ола билмишляр.Бу ряссамларын театрда эедян йарадыжылыгларыны излядикжя, бир даща шащид олурсан ки, онлар тяртибат вердикляри бцтцн ясярлярин “цмуми образы”ны тапмаьа мейл едибляр вя цмумиликдя бу ишя наил ола билмишляр. Ряссамлар мцяййян епизодлары вя парчалары дейил, бцтювлцкдя тамашаны дцшцняряк фажиянин сцъет вя щадисялярини ишлядикляри цмуми сящня тяртибатынын дахили тутумуна там уйьунлашдырмаьа наил олмушлар. Онларын тягдим етдийи функсионал тяртибат цнсцрляри сящня мейданында кифайят гядяр тябии эюрцнян эярэин пластик сящня йаратмышдыр. Йяни сящняйя тятбиг едилмиш щяр бир елемент жанлыдыр, дяйишкяндир вя даим щярякятдядир. Сящнядя шярт олараг таван вя дюшямяни якс етдирян метал лювщяляр, сцъет хяттиня мцвафиг олараг йерини дяйиширди”(1, с. 37).

        “Иблис”ин сящняграфийасында онсуз да азлыг тяшкил едян рянэ чаларлары арасында мцщарибя рямзи олан эцмцшцнцн габарыглыьы да сябябсиз олмайыб, драматург йозумунда бяшяриййятин щяля дя йаха гуртара билмядийи бу глобал проблемин мящдуд чярчивядян чыхдыьына, эениш мяна дашыдыьына ишаря кими гябул едилир. Тамашанын сящняграфийасынын естетикасындан гырмызы хятт кими кечян “сойуглуг” фажиянин сонуна кими йцксялян хятт бойунжа инкишаф етмякля бир-бирини явязляйян драматик коллизийаларын, психолоъи вя фялсяфи тязадларын дуйуласы щяйяжанла излянмясини шяртляндирир.

        Драматуръи материала охшар ряссам мцнасибятиня Назим Бяйкишийевин хейли сонралар тяртибат веряжяйи “Афят” (Щ.Жавид) ясяринин сящняграфийасында да раст эялирик. Эюркямли драматургун Тцркийядя охуйаркян йаздыьы (1905-1909) вя сонрадан тякмилляшдирдийи (1917-1920) “Афят”дя рущян онун еля щямин иллярдя гялямя алдыьы “Учурум” (1919) фажияси иля сясляшян мягамлар кифайят гядярдир. Мювзусу Тцркийя щяйатындан эютцрцлян вя билаваситя сцни авропалашманын вя йад тясирлярин милли мянявиййатла узлашмайан ейбяжярликляриндян бящс едян драматик фажиянин эюрцнян вя эюрцнмяйян тяряфляринин бядии васитялярля яйаниляшдирилмясиня чалышан ряссам, сящняграфийанын драматуръи материалын цмуми гайясиня мцвафиг олмасына чалышмышдыр. Одур ки, “Афят”ин 2003-жц илдя баш тутан премйерасында (реъиссор Мещрибан Ялякбярзадя) сейрчиляр онлары бцтцн тамаша бойу эярэин вязиййятдя сахлайан вя дцшцндцрян тяртибатла гаршылашмышлар. Щям йарадыжылыьынын яввялки, щям дя сонракы мярщялясиндя даща чох рянэ зянэинлийиня мейлли олан Н.Бяйкишийев Щцсейн Жавид ирсиня мцнасибятдя юз янянясини позмушдур. Бунун яслиндя заманында бцтцн щяйаты вя йарадыжылыьы мювжуд коммунист реъими цчцн “эюз даьы”на чеврилян эюркямли сюз хиридарынын щяйата бахышларында щифз олунан фялсяфи тутум мцяййянляшдирмишдир, десяк, йанылмарыг.

        Бу дейилянляря ону ялавя етмяк олар ки, щадисялярин ахарында ряссамын эерчякляшдирдийи сящняграфийада габарыг эюрцнян гызылы сцтунларын мащиййяти-мязмун дашыйыжылыьы тамашачыйа бялли олур. Тамашанын мяна-мязмунуну тяшкил едян щадисялярин ахарында щямин сцтунларын ассиметрик олараг бюлцняряк йухарыйа галхмасы ряссам тягдиматында пйес гящряманларынын йарымчыг галмыш талеляриня, цлви щисслярин даьыдылмасына бядии ишаря кими дцшцнцлмцшдцр.

        Тамашанын образынын эцжлц емосионал тясир эцжцня малик олмасыны вя бунун инсанларда йцксяк мяняви вя естетик дяйяр ашыламасына хидмят етмясини щяр дяфя дяриндян дуйан Назим Бяйкишийев тятбиг етдийи бядии-техники васитяляри билаваситя тамашанын йаддагалан “доьулушу”на кюклямяйи бажарыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Гулийева Ф. Щцсейн Жавид пйесляринин сящня тяртибаты (Азярбайжан Академик Драм Театрынын тамашалары ясасында). Намиз. Диссерт авторефераты, Бакы, 2005.

2. Ялясэярли Ч. Назим Бяйкишийевин йарадыжылыьы щаггында дцшцнжяляр ЫЫ “Гобустан”, №2, 2004, с. 36-38.

3. Ялийев З. Зяриф бойаларын лирик чаларлары // “Каспи” гязети,2017,28 нойабр, с.16.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы