Начальная страница журнала
 
Архив

 

Теория музыки


СЦЛЕЙМАН ЯЛЯСЭЯРОВУН “УЛДУЗ” ОПЕРЕТТАСЫНЫН МУСИГИ ДИЛИНИН ЩАРМОНИК ВЯ ЛАД-ИНТОНАСИЙА ТЯЩЛИЛИ

Автор: Аслан МУСТАФАЗАДЯ                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Сцлейман Ялясэяров Азярбайжан мусиги мядяниййятиндя мцстясна ролу олан сималардан биридир. Йарадыжылыг диапазону эениш олан бястякар дюврцн бир сыра ъанрларына мцражият етмиш, бир-бириндян дяйярли нцмуняляр ярсяйя эятирмишдир.

        Бястякарын йарадыжылыьында сящня мусиги ъанрлары да хцсуси йер тутур. Бу мянада онун оперетта ъанрына мцражияти хцсусиля яламятдардыр. Оперетта ъанры С.Ялясэяровун йарадыжылыьында "Юзцмцз билярик" (1962), "Олмады еля, олду беля" (1964), "Милйончунун дилянчи оьлу" (1966), "Щардасан ай субайлыг" (1968), "Севиндик гыз ахтарыр" (1970), "Щямишяханым" (1971), "Мящяббят эцлц", "Субайлардан эюрясиз", "Эурултулу мящяббят" кими нцмунялярля тямсил олунур [3].

        Бу сырада Мусигили комедийа театрларынын сящняляриндя узун иллярдян бяри эюстярилян, мцасир мювзуда йазылан “Улдуз” (1948) опереттасы С. Ялясэяровун ян мцвяффягиййятли ясярляриндян бири сайылыр.

        Бястякар С.Ялясэяровла драматург Сабит Рящманын йарадыжы ямякдашлыьы эюзял нятижя верди. Вя Азярбайжан мусигили комедийалары сырасына бир комедийа да - бюйцк Азярбайжан бястякары Цзейир Щажыбяйли тяряфиндян ясасы гойулан комедийа ъанрынын эюзял янянялярини давам етдирян, шян вя мязяли характерли “Улдуз” комедийасы да дахил олду.

        Юнжяликля ясярин гыса мязмунуна нязяр йетиряк: ясярдя мцасир Азярбайжан кяндинин щяйаты эюстярилир. Йаланчы-алим Эцлцмсярова, эеридя галмыш колхоз сядри Гядиря гаршы мцбаризя апаран эянж зийалылар, агроном Улдуз вя Бяхтийар, тялябялярдян Шубай вя Йетяр бюйцк мящяббятля тясвир едилмишдир. Тясяррцфат мцдири Мящяммяд вя онун кечмиш арвады Назиля образлары зянэин, ширин йумора маликдир. Улдузун ана вя атасы, колхозчу Байрам, Зцлейха вя башга персонаълар щяйаты вя инандырыжы верилмишдир. Зянэин мязщяки мязиййятляря малик олан мязяли мятн бу ясяри башгаларындан фяргляндирир.

        “Улдуз” 3 пярдяли мусигили комедийадыр. “Улдуз” мусигили комедийасында персонаъларын щяр бири бястякар тяряфиндян юз характерляриня уйьун олараг мусиги васитясиля тясвир едилмишдир.

        Бу мягалядя дя “Улдуз” опереттасындан бир нечя нюмря - Эириш, Ы пярдядян Мющсцнцн мащнысы, “Улдузла Бяхтийар”ын дуети вя “Рягс” тящлиля жялб едилмишдир.

        Ясяр мющтяшям эириш иля башлайыр. Эириш темпо ди валсе темпиндя йазылмышдыр вя форма бахымындан пйес характерлидир. Бу пйесдя лирик ящвал-рущиййя апарыжы амил щесаб едиля биляр. Опереттанын эириши 3/4 юлчцсцндя йазылмышдыр. Бу ритм васитясиля бястакар валса хас олан ясас характери эюстяря билмишдир. Бястякар бурада шцштярин лад интонасийаларындан истифадя етмишдир. Истяр мелодик, истярся дя фактура жящятдян буну мцшащидя етмяк олар.

        Билдийимиз кими шцштяр муьамынын цмуми характерискасы динляйижидя дярин кядяр щисси йарадыр. Лакин ялавя олараг демяк олар ки, бу муьамын дахилиндя ейни заманда драматизм вя лирик ящвал рущиййя йарадан амилляр дя вар. “Шцштяр” муьамынын бязи бюлмяляри инсанда рущ йцксяклийи йарадыр.

       С.Ялясэяров, мящз эириш щиссясиндя сюзц эедян драматизм, лирик ящвал рущиййя вя ейни заманда рущ йцксяклийи эятирян васитя иля, ейни заманда “Шцштяр”я хас олан диэяр жящятлярля фикрини ифадя едя билмишдир.

        Пйес д-молл тоналлыьында ВЫ пиллядян гурулан 4 ханядян ибарят эиришля башлайыр вя сонра майя функсийасында йюнялмя васитясиля дайаныр. Бурада артыг ладын ЫЫЫ пилляси зилляшмиш шякилдя маъор цчсяслиси функсийасы иля бир нюв орган пункт кими давам едир. Билдийимиз кими, шцштяр мягамында ВЫ пярдя майя вязифясини йериня йетирир. Демяли, мелодийа майя пиллясиндян башлайараг ашаьы истигамятдя щярякят едир. Ашаьы истигамятли мелодийада бястякар Шцштяр муьамынын айаг щиссясиндян истифадя етмишдир.

        Муьам дястэащларында муьамын айаг щиссяси, адятян нювбяти шюбяляря вя йахуд тяснифя, рянэя кечид цчцн истифадя едилир. Халг мусигисинин бу жящятини бястякар мелодийада муьамын айаг щиссясиндян истифадя едяряк бурада йени щармонийайа кечид едир вя нятижядя эириш щиссяйя хас олан валс ритминя дцшцр. Эириш щиссядяки мелодийа унисон сяслярля ифадя олунур. Динамик бахымдан бурада “мф”дян “ф”йя доьру “жресжендо”дан истифадя едилмишдир. Бу ися мювзунун пафосуну артырмаг мягсяди дашыйыр. Нювбяти 4 ханя валс ритминдя давам едир.

        9-жу ханядян пйесин 2-жи - кюмякчи мювзусу башлайыр. Бурада мелодийа 1-жи мювзудан фярглидир. Беля ки, шцштяр ладында ВЫ пиллянин йарым тон алтерасийасы иля ялагядар мелодийа артыг сеэащ мягамында сяслянир. Бу ися бир нюв сеэаща едилян йюнялмя щесаб едилир. Бу кечид заманы тоналлыьын ВЫ пиллясиндя олан “си б”(си бемол) сяси си бекара чеврилир.

       

       Бурада да паралел тоналлыгда, йяни кюмячки мювзунун Ф-дур тоналлыьында олмасыны эюрцрцк. Анжаг ону гейд етмяк лазымдыр ки, сеэащ ладында олан ялавя алтерасийалар бурада тонал чярчивяни бир гядяр позур. Ейни гурулушда давам едян валс ритми вя кюмякчи мювзуйа хас олан интонасийалар пйесин 24-жц ханясиня гядяр давам едир. Вя репризайа дцшян мелодийа шцштяря хас олан лад интонасийасы иля йени тоналлыьа, ейни заманда да йени мягама кечир. Тоналлыг “Ес”дур, лад ися сеэащ лады иля явязлянир.

        Ясярин типик ритмик гурулушу бурада да ейни иля сахланылыр. Йени тоналлыгда пйес мено моссо темпиня дцшцр. Сеэащ ладына хас олан интонасийалар Темпо Ы гядяр давам едир. Анжаг йени тоналлыгда да бястякар шцштяря хас олан елементлярдян истифадя едир. Яввялки темпя гайыдыш пожо а пожо ритенуто васитясиля баш верир.

        Пйес яввялки мювзу иля д-молл тоналлыьында, шцштяр интонасийаларында тремололар иля тамамланыр. Пйесин сонунда олан тамамлайыжы, йяни кода бас ачарында унисон сяслярля шцштярин майя пиллясиндя 4 ханялик интонасийаларла ясяря шян ящвал рущиййя эятирмяк мягсядиля бир нюв маъор тоналлыьына йюнялмя едир. Бу йюнялмя ися ейниадлы Д-дур тоналлыьынын тоникасына бярабяр олур. Лад интонасийа бахымындан ися эириш щиссяси бир нюв сеэащ мягамында тамамланыр.

        Тящлил едяжяйимиз нювбяти нцмуня Ы пярдядян Мющсцнцн мащнысыдыр. Мащны 2/4 юлчцсцндя темпо ди маржиа темпиндя башлайыр. Мащны гыса олса да бу ъанра аид олан локаник хцсусиййят бурада олдугжа пешякар сявиййядя верилмишдир. Мащны е-молл тоналлыьында, байаты-шираз ладына хас олан интонасийалар цзяриндя йазылмышдыр. Мащны 10 ханялик эириш иля бир нюв юзцнц характеризя едир. Мащнынын эириш щиссяси С функсийалы аккордларла мащныйа хас олан хцсуси ритмля башлайыр. 8 ханя давам едян ейни ритмик гурулуш юзцнц 9-жу вя 10-жу ханядя дя эюстярир. Лакин сонунжу ики ханядя мелодийа натурал шякилдя верилян “Д”функсийалары иля щармонизя едилир.

        Мащнынын бу мягама аид олан сяс дцзцмц белядир: “щ-жис-дис-е-фис-э-а-щ-ж”.

        Мащны ладын майя пиллясиндян йухары истигамятдя верилян квинта сычрайышы иля башлайыр. Мащнынын сонунда мцшайият фонунда бястякар В пилля цзяриндя мараглы вя ейни заманда ладдан кянар алтерасийа васитясиля щармонийадан истифадя етмишдир. Бу аккорд цзяриндя верилян тремола ладын майя пиллясиня щялл олунараг мащныйа йекун вурур.

       

       Тящлил едяжяйимиз диэяр нцмуня ися биринжи пярдядян “Улдузла Бяхтийарын дует”идир. Дует Модерато жантабиле темпиндя 2/4 юлчцсцндя, ф-молл-да, “Шцштяр” муьамын интонасийалары ясасында йазылмышдыр.

        Дуетин эириш щиссяси 8 ханядян ибарятдир. 6-жы ханядя бястякар чащарэащ мягамына аид олан ашаьы истигамятли мелодик эедишдян истифадя етмишдир. Лакин мащнынын цмуми лад-мягам интонасийалары шцштяр мягамына ясасланыр.

        Бу мащнынын сяс дцзцмц “а-б-ж-дес-е-ф-э-ас” сясляриндян ибарятдир. Бу сяс гатарында “ж” сяси тамамлайыжы тон, “ф” сяси ися майя вя ясас тондур.

        Дует “Бяхтийар”а аид олан вокал партийа иля шцштяр мягамынын ВЫЫб (бямляшмиш) пиллясиндян башлайыр. 4 ханядян ибарят олан щяр ики жцмля мягамын ЫЫЫ пиллясиндя дайаныр.

        Нювбяти 2 жцмлядя репризайа аид олан биринжи щисся ЫЫЫ пиллядя, икинжи щисся ися ВЫ пиллядя, йяни майядя дайаныр. Репризадан сонра бястякар мягамы дяйишир. Артыг Улдузун вокал партийасында сеэаща хас олан интонасийалар ешидилир. Бурада бястякар “Орта Сеэащ”а кечид етмишдир. Кечид шцштяр ладынын ВЫ пиллясиндян баш верир. Бу заман шцштяря аид олан сяс гатарында ВЫЫ пилля бямляшир вя ейни заманда ЫВ пилля зилляшир. Сяс гатарында олан “дес” сяси “д” сясиня чеврилир. Бу сяс ися артыг сеэащ ладынын майя пилляси щесаб олунур. Бунунла да йени лад-мягам интонасийалары цзяриндя “Улдуз”ун вокал партийасы сяслянир. Бурада мелодийа щяр ики жцмлядя сеэащ ладынын майя пиллясиндя дайаныр. Мелодийада олан “жис” сяси сеэащ мягамында олан ЫЫЫ пиллянин зилляшмяси иля ялагядардыр. Бу пиллянин йарым тон артырылмасы бу лада мяхсус олан алтерасийадан иряли эялир. Мцшайият заманы бястякар сеэащ ладына хас олан ЫЫ вя ВЫ пилля щармоник сяслянмяляриндян истифадя етмишдир. Шцштяр ладына гайыдыш мящз бу пиллянин вя ейни заманда ЫВ пиллянин бямляшмяси иля баш верир.

        Мено моссо темпиндя верилян шцштяр ладына гайыдыш заманы артыг “Улдуз”ла йанашы “Бяхтийар”ын да вокал партийасы сяслянир. Мащны репризадан сонра шцштяр ладынын ВЫ пиллясиндя дайаныр. Мащны щяр ики персонаъын икинжи октавада верилян “ф” сяси иля йяни ладын майя сясиндя тамамланыр.

        Тящлил едяжяйимиз нювбяти нцмуня Ы пярдядян “Рягс”дир.

        Рягс аллеэро темпиндя, 6/8 вя йа бу юлчцйя уйьун олан 3/4 ритмик гурулушу ясасында йазылмышдыр. Бястякар бу рягсдя “оьланлар”ын вя “гызлар”ын рягси олмагла ики тоналлыг вя ики ладдан истифадя етмишдир. Илк юнжя Ф-дур тоналлыьында раст лады ясасында “оьланлар”ын рягси, сонра ися б-молл тоналлыьында байаты-шираз лады ясасында “гызлар”ын рягси сяслянир. Бу рягсдя милли рягс цслубу юн планда дурур.

        Мелодийа гурулушунун симметриклийи, мцхтялиф истигамятлярдя щярякят, диапазон мцхтялифлийи, дягиг метро-ритмик принсипя ясасланма, тядрижян инкишаф бу рягс мусигисинин сяжиййяви жящятляриндяндир. Рягсин мелодийасы мцхтялиф щярякят истигамятляриндя верилмишдир ки, бурада йухары, ашаьы вя гарышыг щярякятляри эюря билярик.

        Бястякар бу рягсдя ясас мелодийаны бир нечя дяфя садя дяйишикликлярля вариасийа етмишдир. Бурада раст ладынын сяс дцзцмц “ж-д-е-ф-э-а-б-ж-д-ес” бу сяслярдян ибарятдир. Раст ладына ясасланан “оьлан”ларын рягси ладын майя сясиндян йухары истигамятдя верилян сычрайышлы мелодийа иля башлайыр. Ы жцмля тониканын цст апарыжы тонунда дайаныр. ЫЫ жцмля ися Ы жцмляни вариасийа шяклиндя тякрар едир. Бурада едилян дяйишиклик садяжя ритмик гурулушдадыр. Нювбяти мелодик гурулуш мягамын ВЫ пиллясиндян ашаьы истигамятдя верилян вя йеня дя ясас мювзуйа енян мелодийадан ибарятдир. Рягсин 13-жц ханясиндян мелодийа йухары истигамятдя щярякят едир. Бурада “е” (ми бекар) алтерасийасы мелодийаны “Яраг” шюбясиня йюнялдир. Раст мягамында бу пиллялярин-ВЫб, Хб вя Х# алтерасийаларына йол верилир. Гейд едяк ки, ВЫ пиллянин бямляшмясиндян тоника ятрафында эязишмялярдя истифадя едилир.

        Бястякар цмуми сяслянмяни мягсядли шякилдя дяйишмишдир. Беля ки, рягсин бу щиссясиндя “оьлан”ларын рягси “гызлар”ын рягсиля явяз олунур. Бу дяйишиклик няин ки, мягамында, щямчинин рягсин темпиндя дя юзцнц эюстярмишдир. “Гызлар”ын рягси башлайан щиссядян темп бир гядяр ашаьы дцшцр вя анданте темпиня чеврилир. “Оьлан”ларын рягси динамик бахымдан “ф” сяслянирдися, артыг “гызлар”ын рягсиндя динамика “п” иля явязлянир. Бурада динамика тядрижян йцксялир.

        “Гызлар”ын рягси байаты-шираз мягамынын майя сясиндян, йяни ЫВ пиллясиндян башлайыр. Бурада байаты-ширазын сяс дцзцмц “ф-э-а-б-ж-дес-ес-ф-эес” сясляриндян ибарятдир. “Гызлар”ын рягсиндя пунктирли ритмлярдян стифадя едилмишдир. Бу ритмик гурулуш адятян мящз гызлардан ибарят рягс коллективиня аид вя йахуд гызларын рягси заманы истифадя олунан ритмдир.

        “Гызлар”ын рягси байаты-шираз мягамында баш верян ВЫ вя ЫЫЫ пиллянин зилляшмяси васитясиля сона чатыр. Ейни заманда бу дяйишиклик лады йенидян илкин тоналлыьа вя лад-мягама гайтарыр. Рягсин темпи аллеэродур.

        Беляликля, С.Ялясэяров тяряфиндян йазылан мусиги, мязмунла цзви сцрятдя бирляшяряк бир вящдят тяшкил едир. “Улдуз “ опереттасынын мусигиси лятиф, ащянэдар вя образлыдыр. “С.Ялясэяровун мусигиси йцксяк профессионаллыьы, камил формасы, эюзял мелодийасы, рянэарянэ ритм чаларлары иля фярглянир” [3]. Ясярдя тящлил етдийимиз нцмунялярдян савайы ансамбл, дует, трио вя квартет кими мусиги нюмрялярдян истифадя едилмишдир. Опереттада щяйат щадисяляринин бядии образда мусиги васитясиля цмумиляшдирилмяси, онларын нцмуняви жизэиляринин хцсуси тярздя жямляшдирилмяси, сыхлашдырылмасы нязяря чатдырылма иля ялагядардыр ки, бястякар бу ишя йцксяк сявиййядя йанашмыш, наил ола билмиш вя нятижядя образларын парлаг, йаддагалан характерини йарада билмишдир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Ачыг енсиклопцдийа, Википедийа. Сцлейман Ялясэяров (бястякар) щттпс://аз.wикипедиа.орэ/wики/Сцлейман_Ялясэяров_(бястякар)

2. Щажыбяйов Ц.Я. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары(дюрдцнжц няшр). Б.: Йазычы, 1985, 154 с.

3. Гафарова М. Сцлейман Ялясэяров- 80 // “Мусиги дцнйасы” ъурналы, № 1-2 (19), 2004, с.155-158. УРЛ: <щттп://www.мусиэи-дунйа.аз/неw/аддед.асп?ажтион=принт&тхт=338>

4. Гафарова М.А. Бястякар Сцлейман Ялясэяров вя халг чальы алятляри оркестри. Дярс вясаити. Бакы 2012.АДПУ-няшриййаты. 226 с.

5. Ялясэяров. С. Улдуз мусигили комедийасы. Б.: Азярбайжан Дювлят Мусиги Няшриййаты, 1960, 141 с.

6. Ялясэяров. С. Улдуз мусигили комедийасы. Б.: Азярбайжан Дювлят Мусиги Няшриййаты. 1971, 158 с.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы