Начальная страница журнала
 
Архив

 

Музыкальное образование


СЯРДАР ФЯРЯЖОВУН “ХЯТАИ” СИМФОНИЙА-ДАСТАНЫ

Автор: Щумай ФЯРЯЖОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Муьам, мялум олдуьу кими, Азярбайжан мусигисиндя шифащи яняняли профессионал мусиги сянятиня хас олан вокал-инструментал вя йа инструментал ясярляр, пешякар мусиги ифачыларынын йарадыжылыг мящсулудур. Муьам йарандыьы заманлардан башлайараг, ясрляр бойу давам едян тядрижи инкишаф вя тякамцл просеси нятижясиндя йеткинляшмиш, формалашмыш, камилляшмишдир.

        ХХ ясрин яввялляриндя муьамлар ясасында бястякар ясярляри - опера, симфоник мусиги, камера-инструментал вя вокал мусиги сащясиндя мцхтялиф ъанрлы ясярляр йаранмышдыр. Бцтцн бу ясярлярдя муьамлардан истифадянин рянэарянэ йоллары вя цсуллары формалашараг, бястякарларымызын зянэин йарадыжылыг тяхяййцлцнц нцмайиш етдирир.

        Азярбайжан бястякарларынын симфоник ясярляриндя дя муьам мцхтялиф цсулларла истифадя олунараг, щям мусиги материалынын ясасыны тяшкил едир, щям дя бястякарларын ахтарышлары цчцн зянэин мянбяйя чеврилир. Бу бахымдан, симфоник муьам кими йени ъанр вя щямчинин, муьамдан бящряляняряк йазылмыш симфонийалар Азярбайжан бястякарларынын йарадыжылыьында хцсуси йер тутур.

        1970-80-жи иллярдя Азярбайжан бястякарларынын симфонийа ъанрына йени бахышлары, йени мцнасибятляри Сярдар Фяряжов вя башга бястякарларын йарадыжылыьында мараглы вя йенилийя мейилли ясярлярдя юз яксини тапмышдыр. Щямин ясярляр бястякарларын муьамлара вя ядяби мянбяляр кими дастанлара мцражияти иля, ахтарышлары вя наилиййятляри иля диггяти жялб едир. Биз бу истигамятдя апардыьымыз арашдырмаларымызы С.Фяряжовун “Хятаи” симфонийа-дастаны тимсалында нязяринизя чатдырмаг истяйирик.

        Илк нювбядя, ясярин ады яламятдардыр. Гейд едяк ки, “Шащ Хятаи” ады иля шифащи яняняли поетик вя мусиги йарадыжылыьында бир чох ясярляр вардыр ки, бунлар Азярбайжанын эюркямли дювлят хадими, сяркярдя вя шаир Шащ Исмайыл Хятаи иля ялагяляндирилир.

        “Шащ Исмайыл вя Тажлы ханым” дастаны шифащи халг ядябиййатында, “Шащ Хятаи” тцркцляри тцрк мусигисиндя, “Шащ Хятаи” диваниси ашыг мусигисиндя, “Шащ Хятаи” муьам шюбяси шифащи яняняли профессионал мусиги йарадыжылыьында олдугжа мяшщурдур.

        Ону да дейяк ки, Мцслцм Магомайевин “Шащ Исмайыл” муьам операсы бу адла баьлыдыр. Бястякар бурада Шащ Исмайыла щяср олунмуш ашыг дастанларынын вариантларындан бириня мцражият етмишдир.

        Сярдар Фяряжовун симфонийасында (1988) реал тарихи образын тясвири юз тяжяссцмцнц тапмышдыр. Симфонийанын ады иля баьлы олараг, “Шащ Хятаи” муьам шюбясинин вя ашыг щаваларынын С.Фяряжовун “Хятаи” симфонийа-дастанында истифадя олунмасы яламятдардыр. Бу жящят ясярин ъанр хцсусиййятляриня, композисийа гурулушуна вя мусиги мязмунунда габарыг якс олунмушдур.

        Ясярин симфонийа-дастан адландырылмасы да олдугжа мараглыдыр. “Симфонийа” мусиги ъанры, “Дастан” ися шифащи яняняли йарадыжылыьын епик ъанрыдыр. Адындан мялум олур ки, симфонийа бир баша ядябиййатла, хцсуси иля шифащи халг ядябиййаты иля, ашыг йарадыжылыьы вя муьам ъанрлары иля баьлыдыр.

        Симфонийанын мусиги мязмуну програмлыдыр: бурада Шащ Исмайыл Хятаинин эянжлик чаьлары вя шащ елан олунмасы, юз дцшмянляриня, рягибляриня галиб эялмяси,“Чалдыран” дюйцшц, бу дюйцшдя мяьлубиййяти вя ян ясасы шаирлийи якс олунуб. Бурада о, щям ашиг, щям шаир, щям сяркярдя, щям суфи-тяригят башчысы кими тясвир едилиб. Ясярин сонунда Шащ Исмайыл Хятаи ябядиййятя говушса да, лакин бир образ кими символикляшир, ябядиляшир, бир шаир вя сяркярдя кими йаддашлара щякк олунур.

        Симфонийа яввялдян сона кими арамсыз 25 дягигя яризиндя сяслянир, дахилян ися 4 щиссяйя бюлцнцр: “Пролог”; “Вариасийалар”; “Дастан”; “Епилог”.

        Буна эюря дя, симфонийанын формасыны шярти олараг репризли тязадлы-мцряккяб форма кими гябул етмяк олар. Ясяр бойу ашыг щаваларынын интонасийаларыны, еляжя дя муьам шюбяляринин сяслянмясини ешидирик. Мясялян, “Пролог”да “Байаты-Гажар” вя “Дяшти”, “Ябу Ята” муьамларынын интонасийаларыны, “Вариасийалар” щиссясиндя “Зямин харя”, “Дастан” щиссясиндя “Щумайун”, “Шур” муьамларына аид мювзуларыны, “Епилог”да ися “Байаты-Гажар” муьамынын “Шащ Хятаи” шюбясини гейд едя билярик. Бурада муьамлар бир-бири иля сярбяст вя юзцнямяхсус, йарадыжы сурятдя бир-бириля явязлянир.

        Симфонийанын мювзулары “фа#” сясиндя гярарлашан бир мяркязя мейл едян бир нечя лад дайагларынын говушдурулмасындан гидаланыр ки, бу да мясялян, “Зямин харя”, “Байаты-Исфащан”, “Байаты-Гажар” кими муьамлары иля ялагядардыр. Хцсусиля “фа#-сол#” сясляри ясярин юзяйи кими мцхтялиф алятлярдя кечириляряк, мцхтялиф комбинасийаларда гурулур. Бястякарын шяхси гейдляриня эюря, бу 2 сяс санки “ябяди йашар бир гцввядян - Танрынын варлыьындан сюз ачыр”. Фикримизжя, бу ики сяс “ябядиййят” мювзусуну юзцндя якс етдирир.

       

       Симфонийанын щиссясляриндя дя бу ики сяс цзяриндя гурулмуш мювзуларын ишлянилмясини гейд етмялийик. Хцсусиля ЫЫ щиссядя бястякар “сол#- фа#” сяслярини мювзу ясасы кими эютцряряк, 6 юзцнямяхсус вариасийа йаратмышдыр ки, бунлар да ясярин мязмунундан иряли эяляряк, эащ аллеаторика фонунда, эащ да муьам цстцндя гурулур. Бястякар щямчинин, суфи рягси олан “Сяма” рягсиндян, ашыг мусигисиндян истифадя етмишдир. Бу щиссянин сонунда, шейпурлар вя тромбонларын ифасында Исмайылын шащлыьыны бяйан едян эур сядалар сяслянир.

        ЫЫЫ щиссяни бястякар мящз “дастан” адландырыр. Бу ад бирбаша симфонийанын ады вя мювзусу иля баьлыдыр. Артыг гейд етдийимиз кими, Шащ Исмайыл бир образ кими бир нечя Азярбайжан дастанларында юз яксини тапмышдыр. Бу симфонийада реал тарихи шяхсиййят олан Шащ Исмайыл Хятаи щаггында дастан санки мусиги васитясиля гялямя алыныр.

        “Дастан” щиссяси 2 мювзудан ибарятдир. Ы мювзу - “Хябярдарлыг” мювзусу, “Чалдыран” дюйцшцндяки мяьлубуййятдян, фялакят, рязалят, бяладан хябяр верир. Санки Аллащ тяряфиндян Шащ Исмайыл Хятаийя хябярдарлыг едилир. ЫЫ мювзу ися “Дюйцш” сящнясинин тясвирини йарадыр. Бюйцк бир савашдан сонра бюйцк бир мяьлубиййят эялир. Бурада Шащ Исмайыл Хятаинин мяьлубиййятини сяжиййяляндирян “Аьы” сяслянир.

        Симфонийанын сонунжу щиссяси “Епилог”дур. Бястякарын идейа консепсийасына эюря епилогда Шащ Хятаи шащ кими, бюйцк сяркярдя кими дейил, шаир кими тясвир едилир. Еплиог романтик ящвал-рущийялидир. Бястякар бурада мараглы цсула цз тутур. “Байаты-Гажар” муьамынын “Шащ Хятаи” шюбясинин сяслянмясини мящз ейни адлы симфонийасына дахил едир. “Хятаи” симфонийасы, “Шащ Хятаи” муьамы, “Шащ Хятаи” образы вя онун “Доьрусу” гязяли - симфонийанын фялсяфи идейасы мящз бурада ачылыр. Щяр шей сырф Хятаинин ады иля баьлы олараг ялагяляндирилир.

        Вокал ифада ханяндя Хятаинин “Доьрусу” гязялини охуйур:

        Ей мцсялманлар, ясири-зцлфи йарям доьрусу,

        Бу сийащкарын ялиндян бигярарям доьрусу.

        Дердим, ол дилбяр йанында етибарым вар мяним,

        Йохладым, етдим йягин, биетибарям доьрусу.

        Бир гуру жандан нолур, гурбан едим жананимя,

        Ол пярирцхсаридян, чох шярмисарям доьрусу.

        Шащ Хятаи сейря чыхды, ачды Щцррцн гябрини,

        Бар-илащи, яфв гыл ким, тювбякарам доьрусу.

        Гязялин мязмунуну бязи тядгигатчылар онун “Хятаи” лягябини алмасына сябяб олан бир щярякяти иля - Щцррцн гябрини ачмасы иля ялагяляндирирляр.

        Муьамдан сонра йенидян ашыг мусигисинин интонасийалары Хятаинин санки эянжлийини, гцдрятини йенидян ишыгландырыр. Артыг Шащ Хятаи санки символа чеврилир. “Сяма” рягсинин интонасийалары Хятаинин мянян йцксялмясини, эюйлярля тямаса эирмясини тямсил едир. Бурада ифачылар цчцн шярти ишаряляр верилмякля, онларын сярбяст ифасына йол верилир. Сона йахын кселафонун вя фортепианонун сярт, дягиг ритмик вурьулары ясасында мусиги йекунлашмаьа доьру эедир вя ясяр “хяйал” мювзусунун сядалары алтында тамамланыр.

        Бястякар С.Фяряжов ясярин финалы щаггында беля сюйляйир: “Ясярин сонунда артыг Шащ Исмайыл Хятаи реаллыгдан чыхыб символа чеврилир. Онун шеир пяриси, образы хяйала дюняряк поезийада йашайыр. Реаллыг вя тарих ися юз сящифясини китаб сящифяляри кими баьлайыр!.....”.

        Сонда гейд едяк ки, ясяр 1988-жи илдя йазылмыш, илк дяфя 2007-жи илдя Азярбайжан Бястякарлар Иттифагынын ВЫЫЫ гурултайында, 2011-жи илдя ися “Муьам алями” ЫЫ Бейнялхалг Муьам Фестивалы чярчивясиндя Азярбайжан Дювлят Симфоник Оркестринин ифасында, дириъор Фяхряддин Кяримовун рящбярлийи алтында сясляндирилмишдир.

        Йухарыда эюстярилян муьамын инструментал вя вокал ифадан нот йазыларынын мцгайися олунмасы бястякарын муьама йарадыжы мцнасибятини нцмайиш етдирир.

        Бурада “Хятаи” симфонийа-дастанындан бир парчаны - “Шащ Хятаи” муьамынын сяслянмяси епизодуну диггятинизя тягдим етмяк истяйирям. Сясйазысы 2011-жи иля аиддир. Ифа едир: Ц.Щажыбяйли адына Азярбайжан Дювлят Симфоник Оркестри. Дириъор ямякдар инжясянят хадими Фяхряддин Кяримов, солист Забит Нябизадядир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

Бядялбяйли Я. Изащлы монографик мусиги лцьяти. Бакы, Елм, 1969.

Дадашзадя З. Симфонийанын фязасы. Бакы, Елм, 1999.

Яфяндийев О. Сяфявиляр дювляти. Бакы, Шярг-Гярб, 2007.

Ялиса Нижат. Шащ Исмайыл Хятаи щаггында рявайятляр. Бакы,1994.

Ясядуллайев А. Инструментал муьамлар. Бакы, Адилоьлу, 2009.

Фяряжов С. “Шащ Хятаи” Симфонийа-Дастан. Партитура. Бакы, 1988.

Стивен Б. “Шащ Хятаи” ад вя ъанр кими. “Муьам Алями” Бейняхлаг Муьам Симпозиумунун материаллары. Бакы, 2009.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы