Начальная страница журнала
 
Архив

 

Музыкальное образование


ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙЛИНИН МУСИГИЛИ КОМЕДИЙАЛАРЫНДА ХАЛГ МАЩНЫСЫНДАН ИСТИФАДЯЙЯ ДАИР

Автор: Севда МЯММЯДЛИ                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Азярбайжан бястякарларынын халг мащнысындан (цмумиликдя халг мусигисиндян) истифадя принсипляринин формалашмасында дащи Цзейир Щажыбяйлинин фяалиййятинин бюйцк ролу явязолунмаздыр. Цзейир Щажыбяйли бястякар йарадыжылыьында халг мусигисиня йарадыжы мцнасибятин ясасыны гоймушдур.

        Ц.Щажыбяйлинин йарадыжылыьынын биринжи дюврцндя йаранмыш опералары иля йанашы, мусигили комедийаларында да халг мащнысындан йарадыжылыгла истифадя едилмишдир. Бу гябилдян олан хорлар, соло вя ансамбл нюмряляри ясярлярин мязмуну иля баьлыдыр.

        Мясялян, операларда олдуьу кими, мусигили комедийаларда да хорлар охшар функсийа дашыйараг, бир тяряфдян, мяишят сящняляринин йарадылмасына, диэяр тяряфдян, кцтлянин цмумиляшмиш портретинин вя ящвал-рущиййясинин тяжяссцмцня хидмят едир, бязи щалларда ися мцяллиф мювгейинин ифадячисиня чеврилир. Бу щалда халг мащнысынын мелодийасындан истифадя олунараг, онларын поетик мятнинин дяйишдирилмяси мясяляси юн плана чыхыр. Бу щал соло вя ансамбл нюмряляриндя дя раст эялинир. Бир сыра нцмунялярдя ися халг мащнысынын мелодик гурулуш хцсусиййятляриня даща сярбяст йанашма принсипляринин шащиди олуруг.

        “Яр вя арвад” мусигили комедийасынын тящлили Е.Аббасованын “Оперы и музыкальные комедии Узеира Гадъибекова” (1961) ясяриндя вя Ц.Щажыбяйлинин йарадыжылыьы иля баьлы диэяр тядгигатларында юз яксини тапмышдыр.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, “Яр вя арвад” Ц.Щажыбяйлинин цч мусигили комедийасындан биринжиси олмагла, юз цслубуна эюря бу ъанрда йазылмыш диэяр ясярляря йол ачмышдыр. Бу бахымдан ясярин мусиги мязмунунда юзцнц эюстярян ифадя васитяляри, инкишаф хцсусиййятляри, халг мусигисиня ясасланма вя с. мясяляляр диггятялайигдир.

        “Яр вя арвад” мусигили комедийасында бир сыра нюмрялярин мусиги мязмунуну халг мащны мелодийалары тяшкил едир - щям соло, щям ансамбл, щям дя хор сящняляриндя буну изляйя билярик.

        Ясярин баш гящряманларындан бири олан Мяржан бяйин куплетляриндя (Ы пярдя) “Нязр ейлямишям” халг мащнысындан, Мяржан бяйля Кярбялайи Губадын дуетиндя (Ы пярдя) “Галалыйам” халг мащнысындан, нюкяр Сяфинин мащнысында (ЫЫ пярдя) “Лачын” халг мащнысындан истифадя олунмасы мараг доьурур.

        Мяржан бяйин куплетлярини вя бурада истифадя олунан “Нязр ейлямишям” халг мащнысыны С.Рцстямовун нот йазысына (“Азярбайжан халг мащнылары”) ясасян изляйиб мцгайися етдикдя, мащнынын мелодийасынын олдуьу кими сахланылдыьыны, сюзляринин дяйишдирилдийини эюрцрцк.

        “Нязр ейлямишям” халг мащнысынын илк мисрасы:
        - Нязр ейлямишям, сян кими бир йарым олайды.
        Мяржан бяйин куплетляринин башланьыжы:
        - Мян бир кишийям дцшмцшям арвадын ялиня.

        “Нязр ейлямишям” халг мащнысы, щямчинин, Р.Зющрабов тяряфиндян “Щижаз тяснифи” кими нота йазылмышдыр (ейни сюзлярля). Бу да щямин нцмунянин халг ифачылыьында эениш йайылдыьыны сцбут етмякля, онун мягам ясасынын “Шур” муьамы иля баьлы олдуьуну эюстярир.

        Ц.Щажыбяйли “Яр вя арвад” мусигили комедийасында Сяфинин мащнысында “Лачын” халг мащнысындан истифадя етмишдир. Бурада да мащнынын мараглы ишлямяси иля гаршылашырыг.

        Мяржан бяйля Кярбялайи Губадын дуетиндя (Ы пярдя) “Галалыйам” халг мащнысындан истифадя олунмасы ейни йолларла щяйата кечирилмишдир.

        “О олмасын, бу олсун” мусигили комедийасында да бястякар халг мащны вя рягсляриндян йарадыжылыгла истифадя етмишдир. Бурада илк нювбядя, халг ифачылыьында эениш йайылмыш инструментал рягс мелодийаларынын вокал мусиги нюмряляринин ясасына чеврилмясини гейд етмялийик. Мяшяди Ибадла Рцстям бяйин дуетинин ясасыны “Дарчыны” рягс мелодийасы тяшкил едяряк, щяр бир образын вокал партийасында сяслянир. Мяшяди Ибадын мащнысынын ясасыны “Узундяря” халг рягси тяшкил едир. Тяравятли, лирик халг рягси Мяшяди Ибадын мащнысында комик, сатирик сяжиййя алмышдыр.

        “О олмасын, бу олсун” мусигили комедийасында халг мащны мелодийаларындан бир нечя нюмрядя истифадя олунмушдур. Дюрдцнжц пярдядян “Эедин, эедин, газыйа дейин” хорунда “Ня бахырсан йаны-йаны” халг мащнысынын мелодийасы буна мисал ола биляр.

        Ясярин сонунда иштиракчыларын “Эедин, эедин, Газыйа дейин, гой кябини кяссин” хору щям щадисяляри йекунлашдыран, щям дя ясярин мяняви-яхлаги мянасыны ачыглайан бир сящня кими йадда галыр. Бу хор цчсясли ифадя тярзиндядир, надир щалларда имитасийалы, сясалты полифоник гурулушлу епизодлардан истифадя олунур.

        Мяшяди Ибадын Сяням вя Эцлназла триосунда бястякарын халг мащнысы ясасында мараглы бир сящня йаратдыьыны эюрцрцк. Бурада “Щцснц баьында” халг мащнысынын поетик мятнинин яввялдя сахланылдыьыны, сонрадан ися гящряманларын диалогу просесиндя онларын фикирлярини ифадя едяряк дяйишдирилдийини эюрцрцк.

        Трио сящнясиндя мащнынын дягиг бюлэцлц гурулушу бястякара истифадя имкан вермишдир ки, мятни буна уйьун олараг партийалара бюлсцн. Трио Мяшяди Ибадын партийасы иля башланыр. Сонра Мяшяди Ибадын солосуна гаршы Эцлназла Сянямин дуети гойулур.

        Трионун мусиги мязмуну вя поетик мятни вящдят тяшкил едяряк, мараглы бир лирик-сатирик сящня ямяля эятирир: Мяшяди Ибадын хяйалларында йашатдыьы идиллик бир мянзярянин тясвири Эцлназла Сянямин тянясиня, гынаьына, гязябиня сябяб олур, Мяшяди Ибад ися юз мювгейиндян чякилмяк истямир. Беляликля, бу сящнядя ясярин драматурэийасынын дцйцн нюгтяляриндян бири кими, Мяшяди Ибад - Эцлназ - Сяням хяттинин конфликтинин башландыьыны эюрцрцк.

        Бястякар трио сящнясинин мязмунуну ачмаг цчцн мащнынын мусигисини бцтювлцкдя цч дяфя тякрарлайыр. Йалныз биринжи дяфя мащнынын сюзляри олдуьу кими сахланылыр, икинжи вя цчцнжц дяфя йени мятнля охунур.

        Триода халг мащнысынын мелодик гурулушу тякрарланса да, онун ишлянилмя тярзи дяйишилир.

        “Аршын мал алан” мусигили комедийасында халг мащны вя рягсляриндян истифадя принсипляринин инкишафыны вя дяйишилмясини гейд едя билярик. Бурада щям халг мащнысынын мелодийасынын олдуьу кими сахланылараг поетик мятнинин дяйишдирилдийини эюрцрцк, щям халг мащны мелодийасынын айры-айры елементляринин ишлянилмясини, щям дя мащны мелодийасынын инструментал епизодларда ишлянилдийини мцшащидя едирик.

        Цвертцранын ясас мювзусу “Бойнунда вар сарылыг” халг мащнысынын мелодийасына ясасланыр.

        “Аршын мал алан” мусигили комедийасындан Солтан бяйин куплетляри “Жанлар ичиндяки жаным ай” лирик халг мащнысына ясасланыр. Бу халг мащнысынын С.Рцстямов тяряфиндян нота йазылмыш варианты “Азярбайжан халг мащнылары” (1958) мяжмуясиндя чап олунмушдур.

        Ц.Щажыбяйлинин ишлямясиндя мащнынын мелодийасы сахланылмыш, сюзляри ися йенидян тяртиб олунмушдур:

        Бир ат алдым щяр йана чапдым,
        Эял алым, маралым, дилбилмяз.
        Ахыр эялиб сяни тапдым,
        Эял алым, маралым, дилбилмяз.
        Аман, аман уй,
        Гашы каман уй,
        Эял алым, маралым, дилбилмяз.

        Солтан бяйин куплетляринин мятниндя вя мелодик гурулушунда образын характеринин ачылмасына хидмят едян интонасийалар диггятялайигдир. Бу куплетлярдя Солтан бяйин ян бюйцк арзусуну диля эятиряряк, хошуна эялян гадына раст эялмяси вя она евлянмяк тяклиф етмяси юз яксини тапмышдыр. Там жидди бир тяклифин зарафатйана сясляндирилмяси, “Эял алым, маралым, дилбилмяз” мисрасынын дяфялярля тякрарланмасы комедийанын рущуна уйьундур вя комик вязиййяти даща габарыг юня чякир. Диэяр тяряфдян, бу сюзлярин щям куплет дахилиндя, щям нягяратда тякрарланмасы мусигинин стабил олараг, бир фикир ятрафында жямлянмясиня сябяб олур. Нягяратда Солтан бяйин партийасына мязяли сяслянян - “Аман, аман уй, гашы каман уй” - кими нидаларын дахил едилмяси дя образа комиклик ашылайыр. Мащнынын мцшайияти бу ящвал-рущиййяни эцжляндирир.

        Бу кими интонасийалара халг мащнысынын нот йазысында раст эялмирик. Беля гянаятя эялмяк олар ки, Ц.Щажыбяйли халг мащнысынын цмуми рущундан вя мязмунундан истифадя едяряк, она йени жизэиляр дахил етмякля, жидди вя аьыр хасиййятли бир киши олан Солтан бяй образыны комик сяпкидя тяфсир етмяйя наил олмушдур.

        “Аршын мал алан” мусигили комедийасынын икинжи пярдясиндян Гызларын хорунда “Галадан-галайа” халг мащнысынын мелодийасы ишлянилмишдир. Бу хор аршынмалчыйа мцражиятля охунур вя гызларын яйляндийи мяишят сящнясини жанландырыр.

        “Галадан-галайа” халг мащнысынын мелодийасы хорун нягяратынын ясасыны тяшкил едир.

        Гызларын хорунда халг мащнысынын мятниня бястякарын йарадыжы йанашмасы юзцнц эюстярир. Бурада Ц.Щажыбяйли халг мащнысынын сюзлярини дяйишмякля ону мусиги мязмунуна уйьунлашдырмышдыр ки, бу да онун йарадыжылыьы цчцн сяжиййяви жящятдир. Хорун мелодийасынын халг мащнысынын ибаряляриня ясасланараг, йени мятня уйьун ишлянилдийини, ритмик вя гурулуш бахымындан эенишляндирилдийини гейд етмялийик.

        Халг мащнысынын мятнинин вя гурулушунун дяйишдирилмяси иля йанашы, онун мягам-тоналлыьы да дяйишиклийя уьрайыр. Халг мащнысы растда башланыб шурда тамамланырса, хорун нягяратында раст - байаты-шираз мцнасибяти юня чыхыр ки, бу да хорун цмуми тоналлыьына уйьундур: куплет “фа-дийез” байаты-шираз мягамында сяслянир, нягярат “лйа” растда башланыр вя хорун башланьыж тоналлыьында - “фа-дийез” байаты-ширазда тамамланыр.

        Гызларын хорунда мелодийанын никбин вя ойнаг ящвал-рущиййясинин йарадылмасында мцшайият партийасынын да бюйцк ролу вардыр. Е.Аббасованын йаздыьы кими, бурада “бястякар халг мащнысынын интонасийалары иля валс ритминин синтезиня усталыгла наил олмуш, халг мусиги мянбяйи ясасында мцстягил ясяр йаратмышдыр. Мящз буна эюря артыг гызларын хоруна ситат шякилли мусиги нюмряси кими дейил, халг мусиги мянбяйи ясасында мцстягил бястякар ясяри кими бахылмалыдыр”.

        Эюрцндцйц кими, халг мусигисиндян йарадыжылыгла истифадя едилмяси бахымындан “Аршын мал алан” Ц.Щажыбяйлинин яввялки мусигили комедийаларындан фярглянир. “Аршын мал алан”да артыг бястякар халг мусигисиндян истифадя мясялясиндя мювжуд олан цч йолдан икинжи йола - халг мусиги фолклорунун айры-айры елементляриндян истифадя етмяк йолуна гядям гойур. Ц.Щажыбяйли ориъинал халг мелодийаларыны юз йарадыжылыг сцзэяжиндян кечиряряк, онлары чох заман йенидян ишляйир.

        ЯДЯБИЙЙАТ


1. Абасова Э.А. Оперы и музыкальные комедии Узеира Гаджибекова. Б.: 1961, 192с.

2. Меликов Х.Г. «Аршин мал алан» Узеира Гаджибекова. Б.: 1955. 54 с.

3. Цзейир Щажыбяйли интернет порталы. щттп://узейир.мусиэи-дунйа.аз


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы