Начальная страница журнала
 
Архив

 

Портреты


ХЫХ ясрин енсиклопедист алими Мир Мющсцн НЯВВАБ (1833-1918) (Анадан олмасынын 185, юлцмцнцн 100 иллийи мцнасибятиля)

Автор: Земфира СЯФЯРОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      ХЫХ ясрин Азярбайжана бяхш етдийи эюркямли сималардан, шяхсиййятлярдян бири енсиклопедист алим Мир Мющсцн Няввабдыр. Бу ил онун анадан олмасынын 185 иллийи, юлцмцнцн 100 иллийи тамам олур.

        Нявваб Мир Мющсцн Аьамирзязадя Гарабаьи 1833-жц илдя Шушада анадан олмуш, орада йашайыб йаратмыш вя 85 йашында Шушада вяфат етмишдир. Нявваб илк тящсилини Шушанын рущани мяктябиндя алмыш, яряб, фарс вя тцрк диллярини мцкяммял юйрянмиш, сонралар рус дилини дя мянимсямишдир. О, Молла Аббас Сарыжялинин мядрясясиндя охумуш, рийазиййат, астрономийа, кимйа вя диэяр елмляря йийялянмишдир. Сонралар Нявваб тящсилини сярбяст давам етдирмиш, билийини даим артырмыш, дюврцнцн танынмыш зийалыларындан олмушдур. Чохшахяли йарадыжылыьа малик Мир Мющсцн Нявваб бир чох сащялярдя - ядябиййат, мусиги, ряссамлыг, няггашлыг вя башгаларында дярин из гойуб эетмишдир. Онун арашдырмалары, фикир вя мцлащизяляри ийирмидян артыг ясяриндя юз яксини тапмышдыр. О, щям дя йаьлы бойа иля чякилмиш бир сыра рясмлярин, миниатцрлярин мцяллифидир. Онун “Гушлар”, “Эцлляр”, “Теймурун портрети” рясмляри хцсусиля мяшщурдур.

        Мир Мющсцн Няввабын китаблары арасында мусигийя аид “Визущцл -яргам” рисаляси, “Тязкирейи Нявваб”, “Нясищятнамя”, 1905-1906-жы иллярдя ермяни -мцсялман савашына аид китабы, “Кяшфцл щягигейи-мясняви”, “Кифайятцл -ятфар”, “Нурцл-Январ” вя башгаларыны эюстярмяк олар.

        М.Нявваб Шушада “Мяжлиси -фярямушан (Унудулмушларын мяжлиси)” вя “Мусигичиляр мяжлиси” ни йаратмышдыр. Бу мяжлисляр тяк Шушанын дейил, бцтцн Азярбайжан сянятинин инкишафында бюйцк рол ойнамышлар. Нявваб юзцнцн чап машынында бир чох Азярбайжан шаирляринин шеирлярини чап едиб йайырды. О вахт Азярбайжанын шималында Бакы вя Шушадан башга щеч бир йердя мятбяя йох иди. Няввабын Шуша шящяринин мядяни инкишафында ролу бюйцк олмушду. О, яввялки рущани мяктябляриндян, мядрясялярдян фяргли олараг “цсули жядид” мяктябляри ачмыш, бу мяктяблярдя, жоьрафийа, тарих, ядябиййат, дил дярсляри кечирилирди. Няввабын юзц дя бу мяктяблярин бириндя дярс дейирди.

        Мяктяблярдя динин эюстяришиня эюря шякил чякмяк гадаьан олдуьундан Новруз байрамына 3-4 эцн галмыш шаэирдляря “кятяляр” дейилян, шеирля йазылмыш вя гыраглары шякиллярля бязядилмиш, Няввабын ял мятбяясиндя чап едилмиш вярягляр пайланырды. Ушаглар “кятя” пайлайан эцнц щясрятля эюзляйирдиляр.

        1903-жц илдя Нявваб Шушада китабхана вя гираятхана ачыр. Бура мцхтялиф шящярлярдян гязет вя ъурналлар эялирди. Гираятхана мцхтялиф иллярдя “Молла Нясряддин”, “Игбал”, “Сяда”, “Иршад”, “Шярги-рус” вя диэяр ъурнал вя гязетляри алырды. Йеня Бакыдан “Якинчи”, Тифлисдян “ЗИйа”, “Кяшкцл”, Щиндистандан “Щяблцл-мятин” гязетлярини вя с. алырды.

        Няввабын йаратдыьы “Мяжлиси- фярямушан” мяжлисиня Абдулла бяй Аси, Фатма ханым Кяминя, Мяшяди Яййуб Бакы, Щясяняли хан Гарабаьы, Абдулла Щясян Шащид, Мирзя Хосров вя диэяр шаирляр дахил иди. Онлар бир-бирляри иля, щям дя 1872-жи илдя Шушада йаранмыш вя Хуршудбану Натяванын рящбярлик етдийи “Мяжлиси-цнс” ядяби мяжлисинин цзвляри иля шеирляширдиляр. Нявваб Натяванын оьлунун юлцмцня шеир дя йазмышды. “Мяжлиси -фярямушанын” цзвляри Азярбайжанын диэяр шящярляриндяки мяжлислярля дя, о жцмлядян Шамахыдакы “Бейтцс- Сяфа” (бу мяжлися мяшщур шаир С.Я. Ширвани рящбярлик едирди), Бакыдан “Мяжмуа-шуара” иля шеирляширдиляр.

        Тязкирейи- Нявваб антолоэийасында Нявваб йцзя гядяр Гарабаь шаирляри щаггында мялумат вермишдир. Еля ки, Нявваб йаздыьы дибачялярдя, йяни, мцгяддимялярдя Вагиф, Видади, Хуршудбану Натяван, Закир вя диэяр шаирляр щаггында мягаляляр йазмышдыр.

        Няввабын йцксяк бядии зювгц вар иди. Бу онун поезийасында, китабларынын бядии тяртибатында, шяхси евинин, ишлядийи мяктябин, Шушанын “Бюйцк мясжидинин” ики минарясинин нахышларынын вурулмасында, формасында вя с. юзцнц бирузя вермишдир.

        Няввабын китаб сянятинин инкишафында ролу хцсусиля бюйцкдцр. Няввабын “Бящрцл-щязан” китабынын 5 иллцстрасийасында верилмиш миниатцрляр бядиилийиня, рянэ чаларларына эюря классик миниатцрлярдян даща чох Шяки хан сарайынын фризлярини хатирладыр.

        Няввабын чохшахяли йарадыжылыьында онун астрономийа, рийазиййат, кимйа вя диэяр елмляря аид эюрцшляри дя мараг доьурур. Нявваб юзцня мяхсус телескопла планетляри, улдузлары мцшащидя етмиш, щятта моделини дя дцзялтдирмишди.

        Чохлу схемдян вя щярфдян ибарят “Жяфяри жаме-мцртязеви” ясяри хцсуси лцьятя бянзяйир.

        “Нясищятнамя”, “Кифайятцл-ятфал”, “Нурул-Январ”да онун алим вя педагог кими психолоъи вя етик эюрцшляри якс олунмушдур.

        М.М.Нявваб елмляря бюйцк ящямиййят верирди. О, “Елм вя щцнярдян йадиэар гоймаг йахшыдыр, няинки мал вя ямлакдан”- дейирди. Нявваб сюзя, нитг мядяниййятиня хцсуси ящямиййят верирди. О, дейирди ки, “Сюз йалныз о вахт тясирли олур ки, йериндя ишлянсин. Жяващир кими эюзял кялиматлары бимювге йерде вя бивигуф кясляря демя ки, бигядир вя бигиймят олсун”. Нявваб щагг, щягигят тяряфдары иди. О, “Эцман зянни иля щеч кяси эцнащкар билиб, онун тягсириня шящадят етмя”-дейя тювсиййя едирди.

        М.М. Няввабын 1905-жи илдя йаздыьы “Гафгаз ермяни тайфасы иля мцсялманларын вуруш вя игтишаш тарихляри” адлы сон дяряжя ящямиййятли, бу эцн иля сясляшян вя ортайа атылмыш сцни Даьлыг Гарабаь проблеминин тарихи кюкляринин юйрянилмяси цчцн гиймятли мянбя олан бу ясяр йалныз 1993-жц илдя, йяни йазылдыьындан 88 ил сонра няшр едилмишдир.

        Бу китабы охуйаркян, Няввабын гялямя алдыьы ермяни-мцсялман давасы ярзиндя, ермянилярин Бакыда, Иряванда, Навчыванда, Тябриздя, Шушада, Тифлисдя, Эянжядя вя башга шящярляр, кяндлярдя азярбайжанлылара гаршы тюрятдикляри вящшиликляри, зцлмц тясвир едян щадисяляр вя фактлар иля таныш олдугда, эенасидин мящз ермяниляр тяряфиндян щяйата кечирилдийи бир даща айдын олур. Няввабын ясяриндя гейдя алынмыш щадисяляри охудугда тарихин тякрар олундуьуна, щадисялярин бу эцн иля там сясляндийиня ямин олурсан (Хожалы фажияси вя мцщарибянин давамы нязярдя тутулур).

        Няввабын мусиги елми вя ифачылыьы сащясиндя фяалиййяти хцсусиля мараглыдыр. О, 19-жу ясрин 80-жы илляриндя Щажы Щцсц иля бярабяр, яввялдя дя гейд етдийимиз кими, “Мусигичиляр мяжлиси” ни йарадыр. Бу мяжлисдя мусиги сянятинин естетик проблемляри, ханяндялярин ифа цсулу, классик муьамларла охунан шеирляр вя диэяр проблемляр мцзакиря олунурду. Бу мяжлися юз дюврцнцн мяшщур ханяндяляри вя мусигишиляри дахил иди. Щажы Щцсц,Жямил Ямиров, Ислам Абдуллайев, Сейид Шушински, Садыхжан вя б. Бир чох мусигичиляр илк тящсиллярини мящз бу мяжлисдя алмышлар.

        Нявваб мусигини инкишаф етдирмяк мягсядиля Иряванда отуран мцжтящид Фазил Иряванийя мцражият етмиш, ондан мусиги ишляри иля ялагядар рясми сурятдя ижазя алмаг истямишдир. О вахт Фазил Ирявани Загафгазийа мцсялманларынын дини ганун вя ещкамларыны баша салан, онлары шярщ едян баш рущани иди. Лакин Фазил Иряваны чальыйа вя зянэуля иля охумаьа ижазя вермямишдир. Онун жавабы беля иди: “мусиги елмини юйрятмяк вя юйрянмяйин ейби йохдур, щятта важибдир. Амма ону тяжрцбядя ишлятмяк жаиз дейил.”

        Нявваб рущани гардашларына билдирир ки, мусиги елми иля гцдрятли вя бажарыглы алимляр мяшьул олмушлар. Бцтцн дюврлярдя, ясрлярдя онлар елмин ляззятини дцнйанын жями ляззятиндян артыг щесаб етмишляр. О, гейд едир ки, бу рисаляни йяни “Вцзущцл-яргам”ы йазмагда бизим дя елмиййядян савайы бир ниййятимиз йохдур. Няввабын йашадыьы дюврц, дини ещкамларын сцрдцйц тялябляри нязяря алсаг онун бу фикринин мцасирлийи вя мцтяряггилийи там айдын олур.

        М.М. Няввабын мцасири бюйцк драматург М.Ф.Ахундовун артыг хрестоматик олан сюзлярини йада салаг: “Няьамат чалма, щарамдыр, няьамата гулаг асма щарамдыр, няьамат юйрянмя, щарамдыр, театр, йяни тамашахана гайырма, щарамдыр, театра эетмя, щарамдыр, рягс етмя мякрущдур, рягся тамаша етмя, мякрущдур, саз чалма, щарамдыр, саза гулаг асма, щарамдыр, шяртрянж ойнама, щарамдыр, нярд ойнама, щарамдыр, рясм чякмя, щарамдыр, евдя щейкял сахлама, щарамдыр ”.

        Беля бир “щарамлыг” мцщитиндя М. М. Няввабын миллятин эери галмасы барядя тяяссцфля дедийи ашаьыдакы сюзляр нежя дя тябии сяслянир: “Жями миллятляр гярибя олан елмляр вя яжаба олан сянятляр ихтира етмякля тяряггейи-там тапыб, юзлярини мягам рцфятя йетирибляр. Амма бизим миллятимиз о елмляр ки онларын ялиндядир, битамам тярк етмякля мядяниййят аляминдян узаглашыб вя миллятлярдян эери галыблар вя елмляр билмярря мцндяриш олуб хатирялярдян мящв вя фярамуш олуб”.

        Нявваб “Вцзущцл-яргам” (Рягямлярин изащы) рисалясини 1884-жц илдя Шушада йарадыжылыьынын ян камил дюврцндя йазмышдыр. Рисаля йалныз 1913-жц илдя Бакыда Оружов гардашларынын мятбяясиндя чап едилмишдир. Икинжи дяфя ися рисаля 1989-жу илдя Бакыда юн сюз, лцьят вя шярщлярля “Елм” няшриййатында мяним тяряфимдян чапа щазырланмышдыр. 1983-жц илдя Сямяргянд шящяриндя кечирилян икинжи Бейнялхалг мусигишцнаслыг симпозиумунда мян “Мир Мющсцн Нявваб вя онун “Вцзущцл-яргам” рисаляси” адлы мярузя иля чыхыш етмишдим. Мяни тарда эюркямли тарзян Бящрам Мянсуров Няввабын рисалядя вердийи жядвяля ясасян мцшайият едирди. “Вцзущцл-яргам” Азярбайжан мусигиси барядя Азярбайжан дилиндя кющня ялифба иля йазылмыш вя няшр олунмуш йеэаня рисаля иди (Рисалядя фарс вя яряб дилляриндя йазылмыш парчалар да вардыр). Гейд етмяк лазымдыр ки, Шяргдя рисалялярин аз йазылан бир дюврцндя Шушада беля бир ясярин йаранмасы хцсуси мараг доьурур вя ящямиййятлидир. Ц.Щажыбяйли “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” тядгигатында Азярбайжанын мяшщур мусигишцнаслары Сяфийяддин Урмяви вя Ябдцлгадир Мараьаидян сонра Няввабын адыны шякмиш вя онун “Вцзущцл-яргам” рисалясиндя Йахын Шярг халгларынын гядим мусигисиндян бящс олундуьуну гейд етмишдир.

        “Вцзущцл-яргам” рисалясиндя мусигинин ямяля эялмяси, онун тябабятля ялагяси, шеирля муьамын баьлылыьы, естетика мясяляляри, сясин акустикасы, дястэащларын тяркиби, муьамларда рягямлярин изащы кими мясяляляр, о жцмлядян муьамларын адлары, мусиги алятляри щаггында мялумат верилмишдир. Нявваб рисалядя орта яср трактатларында эениш ишыгландырылмыш бязи мясяляляря тохунмамышдыр. Онун ясяринин ясас истигамяти практики мягсяд дашымышдыр. Бу да ясасян орта ясрлярдян сонра йазылмыш рисаляляр цчцн хас иди. Бу рисаляляр муьамларын юйрянилмяси цчцн кцтляви дярслик кими дя нязярдя тутулмушдур.

        М.М.Няввабын “Вцзущцл-яргам” рисалясинин ян бюйцк вя ясас щиссяси муьамлар вя онларын гурулушу щаггындадыр. Рисалянин бу щиссясиндя муьамларла ялагядар рягямляр верилир вя онларын мянасы айдынлашдырылыр. “Вцзущцл-яргам” ярябжядян тяржцмядя рягямлярин изащы демякдир. Ня цчцн мцяллиф рисаляни беля адландырмышды? Мящз она эюря ки, ясрляр бойу мусиги рийазиййат елми иля сих ялагядя олмуш, инкишаф етмишдир. Яэяр биз орта яср рисаляляриня мцражият етсяк буна там ямин ола билярик. Рисалядя Нявваб муьамла ялагядар 4,7,12,24,48 рягямлярини изащ едяряк йазырды ки, 4 соут, йяни сяс, 7 пярдя, 12 мягам, 24 шюбя, 48 эушя, 15 аваз вар, онлардан бязиси зил, бязиси бямдир. (Гейд едяк ки, Няввабда авазларын сайы цмум Шярг мусиги елминдя гябул олунмуш 6 явязиня 15 эюстярилмишдир)

        Рисалянин гиймятли щиссяляриндян бири муьам дястэащларынын гурулушу щаггында олан бюлмядир. Нявваб илк дяфя олараг алты муьам дястэащын (Раст, Мащур, Шащназ, Рящави, Чащарэащ, Нява ) гурулушунун, щансы шюбялярдян ибарят олмасыны эюстярмишдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, Нявваб елми ядябиййатда муьам дястэащы терминини вя анлайышы барядя мялумат верян илк мцяллифлярдяндир.

        Рисалядя Нявваб елми ящямиййяти олан 5 жядвял дя тягдим етмишдир. Муьамларын емосионал тясири иля ялагядар, Нявваб муьам ифачылыьынын важиб мясяляси олан мусигинин поетик мятн, шеирлярля ялагяси мясялясиня тохунмуш вя ифа вахты мцнасиб шеирлярин сечилмясини хцсуси гейд етмишдир. О йазырды: “Амма тяьянни вахты лазымдыр ки, мцнасиб шеирляр охумаг, таинки мяжазлара тясир едиб баиси шювг вя зювг вя йа щцзн вя ялям ола”. Нявваб рисалядя мусигинин вя муьамларын инсан тябиятиня тясири барядя беля йазыр: “мцлайим тябиятлярдя щягиги няьмя од чахмаг дашында эизляндийи кимидир. Чахмаг даша вурулдугда од чыхдыьы кими, гялблярдя эизлянилян сиррляр, шадлыг вя аьламаг да няьамят иля ашкар олур”. Бу образлы мцгайися яряб дилиндя верилмишдир.

        “Вцзущцл-яргам” рисалясиндя галдырылан мясяляляр мараглы вя гиймятлидир. Мцяллиф бу мясяляляри бязян дини щашийяйя алыр. Бу да Нявваба ясас ниййятиня, мягсядиня наил олмаг цчцн лазым олан бир васитя иди. Онун ясас мягсяди ися юзцнцн гейд етдийи кими, миллятинин, халгынын савадланмасы вя мусиги елминин инкишафы иди. Бу хцсусиййят цмумиййятля, ХЫХ ясрин габагжыл, маарифпярвяр шяхсляриня хас иди. Нявваб да бу шяхслярдян бири иди. М.М.Нявваб ясярляринин бириндя йазмышды: Мян ня йаздымса доьрулуг вя щягигят цчцн йаздым, юз няфсим цчцн йазмадым”.

        Бу йубилей илиндя арзумуз будур ки, Шуша тезликля юзцмцзя гайтарылсын вя онун мядяни инкишафында бюйцк ролу олмуш Мир Мющсцн Няввабын хатиряси ябядиляшдирилсин.

       


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы