Начальная страница журнала
 
Архив

 

Музыкальное образование


АШЫГ МУСИГИСИНИН МЕТРО-РИТМИК ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ ЩАГГЫНДА

Автор: Фяридя КЯРИМОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Мялум олдуьу кими, синтетик вя синкретик сянят кими характеризя олунана ашыг йарадыжылыьы, Азярбайжан шифащи халг ядябиййатынын гядим вя мцщцм бир сащяси щесаб олунур. Азярбайжан халг мусиги йарадыжылыьында апарылан тяснифата ясасян шифащи яняняли ашыг йарадыжылыьы, халг-профессионал мусиги кими сяжиййяляндирилир. Тясадцфи дейилдир ки, Азярбайжан мядяниййятинин айрылмаз щиссяси олан ашыг сяняти, 2009-жу илдя ЙУНЕСКО-нун Гейри-мадди мядяни ирс цзря Репрезентатив сийащысына дахил едилмишдир.

        Ашыг сяняти юз дярин фялсяфи мянасы, тярбийяви-яхлаги тяряфи вя ейни заманда юзцнямяхсус дил цслубу иля Азярбайжан халгынын тарихи-мядяни щяйатынын тязащцрц кими гиймятляндириля биляр.

        Ашыг сяняти шифащи яняняйя ясасланмагла йаранмасы вя инкишаф етмяси, онун сяжиййяви жящятидир. Мяшщур рус мусигишцнасы, академик Б.Асафйев шифащилик анлайышына юзцнямяхсус формада йанашмыш вя бу анлайышы “йазыйа алма мягсяди олмадан йарадылан, язбярдян ифа олунан вя йаддашда сахланылан мусиги” (1, сящ.88) кими характеризя етмишдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, ашыг щавалары шифащи вя импровизасийа сяжиййяли олмасына бахмайараг, бу нцмуняляр ясрляр бойу халгын йаддашына щякк олунмуш вя ашыг сяняти формалашдыьы эцндян бяри юзцндя мцяййян жоьрафи, мядяни мцщитляр топлусуну бирляшдирян чохсайлы ашыг мцщитляринин истедадлы нцмайяндяляринин ифасында сясляндириляряк бу эцнцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр.

        Азярбайжан ашыг йарадыжылыьынын тарихинин юйрянилмясиня нязяр йерирсяк, Азярбайжан етномусигишцнаслыьынын ясас вязифяляриндян бири кими ашыг щаваларынын вя дастанларын топланылмасы, нотлашдырылмасы вя чохаспектли тядгигиндян ибарят олмасыны эюря билярик. Ашыг щаваларынын, шеиринин вя дастанларын йазыйа алынмасы мясяляси иля бир чох ихтисас сащибляри, о жцмлядян - филологлар, дилчиляр, фолклоршцнаслар, етнологлар, мусигишцнаслар вя с. сащялярин тядгигатчылары мяшьул олмушлар. Азярбайжан ядябиййатшцнаслыьында вя мусигишцнаслыьында таныш олдуьумуз чохсайлы тядгигатлар буну бир даща сцбут едир.

        Тядгигатчыларын чоху жохжящятли мусиги-поетик сянят нювц олан ашыг йарадыжылыьынын, ашыгларын йарадыжы имканларына эюря тябягяляшмясининдя ясасян цч истигамяти гейд едирляр. Бу категорийайа илк олараг устад ашыглар аид едилир, чцнки бу ашыглар синкретик сянят нювц олан ашыг сянятинин ян парлаг вя эюркямли шяхсиййятляри олмагла йанашы, шаирлик, бястякарлыг, мцьяннилик, чальычылыг, рягс, актйорлуг сяняти вя ян ясасы ися йцксяк усталыг бажарыьыны юзцндя бирляшдирирляр. Икинжи нювя ифачы ашыглар - гядим саз вя сюз сянятини йашадан, горуйан вя ону халг арасында йайанлар аид едилир. Онлар ясасян Азярбайжан халгынын щям фолклор, щям дя ки, ашыг яняняляринин горунмасында вя инкишаф етдирилмясиндяки ифачылыг сянятинин йашадылмасында мцщцм рол ойнайырлар. Цчцнжц група дахил оланлар ися шаир ашыглардыр ки, бу нюв ашыглара даща чох халг арасында шцара - “ел шаирляри” дя дейирляр. Сюзцэедян бу ашыглар, шеирляр йазан, ясасян халг шеиринин инкишафында бюйцк рол ойнайан вя мисилсиз хидмяти олан шаирляр олсалар да, мусиги сферасы иля баьлылыглары олмур вя онларын ян йахшы шеирлярини бу сащянин мцтяхяссисляри дяйярляндирирляр. [2]

        Мусигишцнасларын мелодийа щаггында нязяри тядгигатларындан айдын олур ки, айрылыгда эютцрцлмцш мусиги ясяринин, халг мусигиси нцмунясинин мягам-интонасийа, форма, сясйцксяклик, мелодик щярякят, чохсяслилик, метр-ритм кими ясас структур елементляри вя ифадя васитяляри мящз онун мелодийасында жямляшир. Ашыг мусигисинин тядгигатчысы И.Кючярли йазыр: “Бу жцр йыьжам вя дягиг мелодийа-моделляр, интонасийа комплексляри Азярбайжан мусигисинин бцтцн голларында бу вя йа диэяр шякилдя цзя чыхыр: муьам дястэащларында гялиблянмиш мелодик- юзякляр, каденсийа формуллары вя с.; ашыг мусигисиндя щармоник аккорд комплексляри, мелодик-ритмик стереотипляр вя с.; мцхтялиф ифачылыг моделляри вя с.”(6, сящ.193) Азярбайжан халг мусиги ритминин ян мараглы вя демяк олар ки, ориъинал нювляри мящз ашыг мусигисиндя юз яксини тапмышдыр, чцнки мялум олдуьу кими, ритм анлайышы, мусигинин цмуми характери, мязмуну вя милли рущу щаггында чох шей сюйляйир. Мараглыдыр ки, Азярбайжан халг мусигисинин ян цмуми шякилдя тясниф едилмяси мящз вязнля баьлыдыр. Бу фикри илк дяфя мцасир Азярбайжан мусигишцнаслыьынын баниси, дащи Ц.Щажыбяйли иряли сцрмцшдцр. Ц.Щажыбяйлийя эюря Азярбайжан халг мусигиси юз метроритмик гурулушуна эюря ики йеря бюлцнцр ки, биринжиси, айдын метрик вязнли мусиги, икинжиси, мцяййян вязни олмайан мусигидир. Онун тялябяси вя ейни заманда нязяри бахышларынын давамчысы олан М.С.Исмайылов ися халг мусигимиздя мювжуд олан цч - бящрли, бящрсиз вя гарышыг бящрли вязн нювляри олан ъанр групуну эюстярмишдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, бунларын щамысы, йяни щяр цч нювц ашыг мусигисиндя эениш тятбиг едилир. Беля ки, мязмунла сых баьлы олан ритм, щям дя чох заман мцхтялиф ящвали-рущиййя чаларларынын йарадылмасында бюйцк рол ойнайыр. Шеир формаларынын дяйишмяси (мцхяммяс, тясниф, байаты) вя еляжя дя мусигидяки метр-ритм дяйишкянлийи, мелодик вя интонасийа рянэарянэлийи, ашыг мусигисиндя образ вя овгатын чохпланлыьы хцсусиййятини йарадыр.

        Ашыг мусигисинин тядгигатчысы К.Дадаш-задя гейд едир: “Мцасир ашыгларын репертуарында тяхминян йцзя йахын яняняви щавалар вя онларын вариантлары мювжуддур.Юз мелодик-интонасийа вя метр-ритмик зянэинлийи иля сечилян ашыг щаваларыны типолоъи бахымдан цч група айырмаг мцмкцндцр: мяншя етибариля дастанларла баьлы декламасийа -речитатив, йарыречитатив вя мащнывари.” (сящ.68)

        Инди ися ашыг йарадыжылыьына аид олан “Пашакючдц” щавасынын тящлилиня нязяр йетиряк. Инструментал эиришля башлайан “Пашакючдц” ашыг щавасынын цмуми олараг мусиги формасына нязяр йетирдикдя бцтцн гядим щавалара аид едилян тякрарлыг принсипинин бу щавада да юн планда дурдуьунун шащиди олуруг. Щава А+А1+Б+Б1+А2+Б2 формасына уйьундур. Схемдя дя айдын олдуьу кими щяр мювзу юзц юзлцйцндя ики дяфя (А1; А2; Б1; Б2) вариантлы шякилдя тякрар едилир. Биринжи щисся сяккиз ханяли олуб, бири диэяринин вариантлы тякрары щесабына йараныр. Ибаряляр синтагма вя синтагма щиссяжикляриня бюлцнцр. Икинжи щисся йени мелодийа олса да, ейни форманы тяжяссцм етдирир. Алты ханяли инструментал эиришдян сонра биринжи щиссянин, йяни А-нын вариантлы тякрары иля мусиги давам едир. Гейд едяк ки, биринжи ибарянин икинжи синтагмасынын икинжи тяркиб щиссяси бир гядяр дяйишиклийя уьрайыр. Схемя нязяр йетиряк.

        Нцмуня № 1

       

       Цчцнжц щиссянин икинжи ибаряси дя щямчинин вариантлы тякрар щесабына инкишаф едяряк (Б2) санки щаванын сонуну щазырлайыр. Сон ибарянин бир нечя дяфя тякрар олунмасы иля щава тамамланыр.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, ашыг щавасынын поетик мятни сяккиз щежалы гурулуша малик олуб, щяр мисранын дягиг симметрик шякилдя йарыммисралара бюлцнмяси иля юзцнц габарыг шякилдя бцрузя верир. Йяни ашыг щавасында поетик мятнля мелодийада юзцнямяхсус баьлылыьын мювжудлуьу, щаванын даща мялащятли бир ащянэ алмасына йардымжы олур.

        “Пашакючдц” щавасынын мягам-интонасийа юзялликляри цзяриндя бир гядяр дайанаг. Мащнынын ися е майяли уйьун олдуьуну диггятинизя чатдырмаг истярдик. Биринжи щиссянин амбитусу - Б3, икинжи щиссянин Х4, цчцнжц щиссянин ися йеня дя Б3 интервалы тяшкил етдийини сюйляйя билярик.

        Щяр щисся юзц юзлцйцндя дюрд синтагма вя сяккиз синтагма щиссяжикляриндян тяшкил едилиб. Мусигийя нязяр йетирдикдя ися, онун чох да чятин олмайан бир мелос цзря гурулдуьуну сюйляйя билярик.

        Инди ися тящлилиня мцражият етдийимиз щаванын метр-ритмик ясасларына нязяр йетиряк. Щава тернар оппозисийалы олуб, 6/8 юлчцйя ясасланыр. Тящлили апарылан щавада дайаг сясинин ясасян “ми” сяси олдуьу вурьуланмалыдыр. Гейд едяк ки, бцтцн сятирлярдя ритмик схем сахланылыр вя щаванын метр- ритмик хцсусиййятляри щаггында данышаркян хцсусиля вурьуламаг лазымдыр ки, онун ясасыны ашаьыдакы модус тяшкил едир:

        СХЕМ № 1

       

       Моноюлчцлц алты пайлы метр-ритмик ясасда олан тящлил етдийимиз щаванын модусунун ики сегмент тяшкил етдийинин, биринжи сегментин дюрд, икинжи сегментин ися бир щиссяжикдян ибарят олдуьуну гейд етмяк лазымдыр.

        Сяжиййявидир ки, тящлил едилян модус щаванын сонуна кими горуйуб сахланылыр. Ашыг щавасында олан мелизимляр ися хцсусиля инжялик вермякля йанашы, щямчинин, щаванын даща мялащятли, инжя вя зяриф сяслянмясиня имкан йарадыр.

        “Пашакючдц” ашыг щавасынын характери щагда ися онун олдугжа гялбяйатан мелосу, поетик мятни вя дяфялярля тякрар олунмасы онун даща да севимли вя дилляр язбяри олмасына йардымчы олмушдур. Щава щязин вя лирик характеря малик мусигинын сядалары алтында сяслянян, цч бянддян ибарят олан поетик мятндя севэи вя мящяббятдян бящс едилир.

        Диэяр, “Шащсевяни” адланан ашыг щавасы олдугжа зянэин мелодийайа вя дольун сяслянмяйя малик олан щавалар сырасына аиддир. Цмумиййятля, вурьуламаг лазымдыр ки, ашыг щавасы цч бянддян ибарятдир вя щяр бяндин яввяли, ортасы вя сонунда инструментал щиссядян истифадя едилир. Щямчинин, Азярбайжан фолклоруна хас олан сяжиййяви хцсусиййятлярдян олан “тякрарлыьын” бу щавада да юн планда дурдуьунун шащиди олуруг. Ашыг йарадыжылыьында мяхсуси йери олан “Шащсевяни” щавасынын мусиги формасына нязяр салаг, эюрярик ки, щаванын инструментал партийа иля башламасы вя тящлил едилян щаванын ашаьыдакы схем цзря инкишафы сяжиййявидир щалдыр.

        СХЕМ № 2

       

       Схемдян дя бялли олдуьу кими, щава бир ибарянин бир нечя дяфя мцхтялиф жцзи дяйишикликляр щесабына инкишаф етмякля давам едир. Беля ки, биринжи бяндин цч щиссяйя бюлцндцйцнцн вя щиссялярин ися бир-бириля мелодик баьлылыьынын олдуьуну айдын шякилдя эюрмяк мцмкцндцр.

        Сяжиййявидир ки, щаванын яввялиндя ашыг щаваларына хас спесифик хцсусиййят щесаб едилян “бурдон” сяслянмяйя раст эялирик. Биринжи бяндин илк жцмляси бурдон характерли олуб ики синтагма вя дюрд тяркиб щиссядян ибарятдир. Бу гурулуш демяк олар ки, бцтцнлцкля щаваны ящатя едир. Биринжи жцмляйя нязяр йетиряк:

        Нцмуня № 2

       

       Билдийимиз кими, ашыг йарадыжылыьында мцяййян щавалар групу речитатив декламасийа характери дашыйыр, лакин, юнямлидир ки, “ав” фразасында вя Б щиссясинин яввялиндя биз кантилен характерли ханяйя дя раст эялирик. Щаванын кичик мотивляр тякрарланмасы щесабына инкишафы ашыг мусигисинин сяжиййяви хцсусиййятдир вя гейд олумалыдыр ки, “б” жцмляси дя мящз “ав” дан бящряляняряк инкишаф едир. Нцмуняйя диггят едяк :

        Нцмуня № 3

       

       

       Щаванын мягам- интонасийа юзялликляри щаггында данышаркян гейд етмялийик ки, “Шащсевяни” щавасы “Шащ пярдя”дя (Цмуми кюкдя ифа олунур), инструментал эириши “Шур” мягамына, вокал щиссяси ися даща чох “Раст” мягамына ясасланыр. Щаванын биринжи бяндинин амбитусу септима, А- секста, Б- кварта, Ж- квинта интервалы тяшкил едир.

        Ашыг щавасынын мелопоетик ясаслары барясиндя ону дейя билярик ки, щаванын мелосу иля мятни тамамиля узлашараг щармониклик йарадыр. “Шащсевяни” ашыг шеириндя чох раст эялинян вя истифадя едилян эярайлы ъанрында йазылыб. Гейд олумалыдыр ки, биринжи бяндин Ж щиссясиндя поетик мятня аид олмайан, импровизя характерли вя поетик мятня аид олмайан, лакин, эюзяллик верян сюздян истифадя едилиб.

        Тящлилиня нязяр йетирдийимиз щаванын инди ися метр-ритмик хцсусиййятлярини гейд едяк. Бу щава моноюлчцлц дейил, дяйишкян 3/4 вя 2/4 юлчцляриндян истифадя едилиб. Щямчинин ашыг йарадыжылыьына хас олан, пунктир ритм юзцнц даща габарыг шякилдя эюстярир. Ритмик схем биринжи бяндин А- щиссясиндя горунуб сахланылыб. “Шащсевяни”нин метр-ритмик хцсусиййяти щаггында данышаркян вурьуламаг лазымдыр ки, онун ясасыны ашаьыдакы модус тяшкил едир:

        СХЕМ № 3

       

       Щаванын метр-ритмик тяшкили тернар оппозисийалы олуб, дюрд сегмент тяшкил едир. Гейд едяк ки, сегментлярин щяр бири ики щиссядян ибарятдир. Мараглыдыр ки, биринжи бяндин б - жцмлясиндя дя ритмик схем бир гядяр дяйишиклийя уьрайыб.

        Нцмуня № 5

       

       Тящлил етдийимиз ашыг щавасынын биринжи бяндинин Ж щиссясиндя дя модус дяйишиклийя уьрамайыб. Сяжиййявидир ки, ашыг щавасынын икинжи бянди лаконик характер дашыйан эиришин мотиви иля башлайыр вя ритмик схем, эириш сяжиййяли мотиви нязяря алмасаг горунуб сахланылыб.

        Ясас модусун жцзи дяйишикликляри, илк нювбядя ашаьыдакы амилля баьлыдыр; Ясас поетик мятндян ялавя верилян сегментляр (ялавя сюзляр) “ей”, “ай балам”, “ай гадан алым” кими фразалардан истифадя едилмяси бязи щалларда метр-ритмик модусун дяйишилмясиня эятириб чыхарыр.

        Дейилянлярдян вя эюстярилян нцмунялярдян айдын олур ки, ашыг йарадыжылыьында ритм амили хцсуси йер тутур. Эениш инкишафлы мелодийанын нисбятян аз истифадя олунмасы, даща чох инварианта мцражият едилмяси, полифоник гурулушлардан вя мцхтялиф алятлярдян мящдуд шякилдя истифадя олунмасы, мящз ашыг йарадыжылыьына хас олан спесифик хцсусиййятляр кими дяйярляндириля биляр. Мусиги дилинин мцхтялиф елементляри арасындакы беля бир гаршылыглы мцнасибят хцсусян ашыг сянятинин гядим нювляри цшцн сяжиййявидир. Цмумиййятля, мусигинин ритмик хцсусиййятляринин юйрянилмяси щямишя актуалдыр, чцнки ашыг мусигинин миллилик хцсусиййятляринин билаваситя бу проблемля баьлылыьы данылмаздыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

Азярбайжан дилиндя


3.Щажыбяйов Ц. Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары. Бакы, Йазычы, 1985

4.Ысмайылов М.С. Азярбайжан халг мусигисинин ъанрлары. Бакы, Ышыг, 1984

5.Мяммядов Т. Азярбайжан халг-профессионал мусигиси: Ашыг сяняти. Дярс вясаити. - Б.: Шур, 2002. .

6. Муэам.аз Кючярли И.”Шикястя” - милли мусиги тяфяккцрцнцн яняняви тязащцр формаларындан бири кими.

7. Дадаш-задя К. Азярбайжан мусиги тарихи. Биринжи жилд.Бакы, Шярг-Гярб АСЖ Няшриййат Еви 2012, сящ.68

Рус дилиндя

1.
Б.Асафьев. Путеводитель по концертам. 2-е изд. М., 1978

2.Эльдарова Эмина. Искусство ашыгов Азербайджана. Баку, Ишыг, 1984


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы