Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


ХОРЕОГРАФИЙА СЯНЯТИНДЯ МУСИГИ ВЯ РЯГСИН ВЯЩДЯТИ

Автор: Тяраня МУРАДОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Рягс инсан жямиййятинин ян гядим дюврцня аид олараг заманла диэяр сянят нювляринин дя вящдятиня наил олмуш, бу ялагялярин тядрижян эцжлянмяси ися рягсин бядии-естетик ясасларынын формалашмасына эятириб чыхармышдыр. Халг йарадыжылыьынын ясас жящятляриндян бири олан синкретизм рягс сянятиндя юз мювгейини даща эцжлц шякилдя горуйуб сахламышдыр.

        Эюркямли балет устасы Ъ.Ъ.Новвер балетмейстетин мусиги щаггында билэиляринин чох олмасы эярякдийини гейд едир: “Мусигини билмяйян балетмейстер юз мелодийаларыны пис фразалашдыражаг; онларын рущуну вя характерини анламайажаг, рягс вя ритмин дягиг вя инжя вящдятини йарада билмяйяжяк”. (5 с.29) Бунунла мцяллиф мусиги иля балетмейстер арасында олан ялагяйя дя диггят йетирир вя “Рягс щаггында мяктублар” ясяриндя бу щагда мараглы фикирляр йер алыр. О, балетмейстерин мцкяммял хореографик композисийа йарада билмяси цчцн мцтляг тарих, поезийа, мусиги, фялсяфя, анатомийа, психолоэийа, халг йарадыжылыьы вя с. кими сащяляри дяриндян билмясини мцщцм щесаб едир.

        Щямчинин бурада рягс цчцн сечилян дцзэцн мелодийанын да юням дашымасы гейд едилмишдир. Мцяллиф щесаб едир ки, дцзэцн сечилмямиш (вя йа дярк едилмямиш) мелодийа эюзял нитг цчцн йанлыш сечилмиш жцмляляр кими ящямиййят дашыйыр. Мусигинин темпи вя характери рягсин мащиййятини мцяййянляшдирмиш олур. Яэяр мелодийа бясит вя образсыз оларса, пластика да сойуг вя язэин алынажаг.

        Хореографийа сянятиндя мусиги вя рягсин ялагяляри щям дя практик шякилдя уйьуланыр. Ялбяття, яввялдя гейд етдийимиз кими, ряггас мелодийанын щяр ханясини, щяр ритмик бюлэцсцнц эюстярмяк мяжбуриййятиндя дейил. Лакин мелодийа иля рягсин ритмик структуру мцтляг шякилдя уйьунлуг тяшкил етмяли, бир-бирини тамамламалыдыр. Хцсусиля, мелодийада йер алан фраза вя жцмлялярин бюлэцляри, эириш вя кода, експозисийа, ишлянмя вя реприза кими щисся вя бюлмяляр рягсин композисийа гурулушунда юз яксини тапмалыдыр. Бу бахымдан рягс устадлары мцяййян техники щазырлыг просесини якс етдирян ардыжыллыг тяклиф едир. Мясялян, рус хореограф алими Р.В.Захаровун “Сожиненийе танса” ясяриндя бу просеси якс етдирян эениш материал тягдим едилмишдир.

        Р.В. Захарова эюря мусиги ясяриндя олдуьу кими, рягсин дя композисийа гурулушунда бир сыра мярщяляляр эюзлянилмялидир:

        1. Експозисийа; 2.Баьлайыжы; 3. Щадисялярин инкишафы; 4. Кулминасийа; 5. Нятижя. (4, с.81).

        Гейд етмяк лазымдыр ки, композисийа гурулушунун бу мярщялялярини уьурлу шякилдя гурмаг истедады щяр балетмейстеря хас дейилдир. Беля ки, щяр бир рягс, онун ифадя етдийи мязмун вя образ хцсусиййятиндян асылы олараг фяргли тяжяссцм хцсусиййятляриня малик олур. Бурада балетмейстерин йарадыжы фантазийасы иля йанашы хореографик биликляри вящдят тяшкил едяряк мювжуд канонлар цзяриндя фярди образ тяжяссцмцнцн ярсяйя эялмясиня кюмяк етмиш олур.

        Хореографик композисийада тятбиг олунан пластик дил вя онун гайда-ганунлары мцщцм ящямиййят дашыйыр. Щяр бир инжясянят нювцнцн юзцня мяхсус “ифадя дили” олдуьу кими, хореографийанын да ифадя етмяк истядийи пластиканын “дили” иля щяйата кечирилир. Ядябиййатда истифадя олунан нитгин малик олдугу сюзляр, жцмляляр, мусигинин малик олдуьу сясляр, щармонийа, оркестр тембрляри, ряссамын рянэляри кими, хореографийанын пластик ифадя васитяляри юзцнямяхсус тяжяссцм формаларына сащибдир. Гейд едяк ки, “рягсин дили” диэяр сянятлярин ифадя васитяляриндян чох фярглидир. Бурада бцтюв бир щадися, бюйцк бир фажия вя йа севинж бир дуруш, мимика иля тясяввцр едиля билдийи щалда, бир севэи етирафы цчцн бцтюв бир адаъио, нюмря тяляб олунур. Бу да хореографик композисийанын юзцнямяхсус вя юнямли жящяти щесаб олунур. Чцнки, балетин вя йа хореографик композисийанын сцъети, мязмуну, либреттосунда щадисялярин ардыжыллыьыны гурмаг цчцн хцсуси йанашма тярзи тяляб олунур. Бязян, тамашачынын баш верянляри анламасы цчцн мцяллифляр бцтюв бир сящня ялавя етмяк мяжбуриййятиндя галыр. Гящряманын йашадыьы фажияни вя йа диэяр щисси ядябиййатда сюзля ифадя едяряк жатдырмаг мцмкцндцр. Хореографийада ися бунун цчцн даща эениш щяжмли сящняляря, чох сайда ифадя васитяляриня ещтийаж вардыр. Яксиня чохсайлы сящифяляри ящатя едян тясвирляри садяжя бир мянзяря вя йа сящняйя чыхышла ифадя едя билмяк дя ейни заманда рягсин сяжиййяви хцсусиййятидир.

        Халг рягсинин сящня тяжяссцмцндя бу вязиййят бир гядяр дяйишир. Бурада бюйцк сящняляр, либретто, мцряккяб сцъет йохдур. Хореограф артыг мусиги материалы вя щятта беля демяк оларса, пластик мязмуну бялли олан халг йарадыжылыьы материалы иля ишлямялидир. Бу заман бядии йарадыжылыг, фярди фантазийа вя импровизасийа (эениш мянада) цчцн сярщядляр бяллидир вя балетя нисбятян даща йыьжамдыр. Мцяййян бир халг рягсинин цзяриндя хореографик композисийа гурмаг цчцн щямин рягсин ифадя етдийи мязмун, сосиал функсийасы, мусигинин ифадя етдийи характеря ясасланмалыдыр. Бундан ялавя хореографын халг рягсляринин пластик елементлярини дяриндян билмяси мцщцм шяртдир. Хцсусиля локал характерли рягслярдя бюлэя хцсусиййятинин горунуб сахланмасы, юзцнямяхсуслуьу билдирян ишарялярин истифадяси рягсин сящня тяжяссцмцндя мцсбят рол ойнайа биляр.

        “Туражы” рягси кичик бир гушун эцняш ишыьындан, тябиятин эюзялликляриндян, ганадларыны чалараг ужмагдан алдыьы зювгц, щисс етдийи севинж вя хошбяштлийи ифадя едян мязмуну вардыр. Бу рягсин дахилиндя кичик бир сцъети ифадя едян щадисяляр дя жяряйан едир. Туражы эюрян овчунун ону вурмасы, гушун ганадынын йараланмасы вя щяйатда галмаг цчцн эюстярдийи язм, мцжадиля рягсин мусигисиндя ифадя олунур. Бцтцн бу просес ряггасянин ифа етдийи композисийанын тяркибиндя мцхтялиф пластик елементлярля, хореографик поза, мимика вя ъестлярля щяйата кечирилир вя туражын образы формалашыр.

        Баш верянляр рягсин мусиги материалында да якс олунур. Беля ки, рягсин яввялиндя туражын севинжли, щяйат долу образы даща ишыглы, шян ящвал-рущиййяли мелодийа иля тяжяссцм олунур. Овчунун ону йараламасындан сонра ися рягсин мелодийасында щязинлик вя кядяр тонлары пейда олур. Ряггасянин ифасында бу мягам -гушун йараланмыш голуну галдыра билмямясини, чырпынараг йенидян ганадланмаьа чалышмасыны тясвир едян щярякятлярля ифадя олунур. О, бу образы йаратмаг цчцн голларыны гушун ганадларыны чырпмасыны хатырладан тярздя щярякят етдирир.

        Рягсин мелодийасы щязин олдуьу цчцн онун хореографик мязмунунда да щязин пластика цстцнлцк тяшкил едир. Бир сыра аста темпли лирик рягсляря хас щярякятляр йер алыр. Щятта рягсин сонуна йахын темпин бир гядяр артмасы заманы ряггася тямкинли характери давам етдирир.

        Халг рягсляринин сящня тяжяссцмцндя мусиги материалы иля хореографик мязмун арасында баьлылыг бир сыра хцсусиййятляря маликдир. Мялумдур ки, рягс мусигисиндя, диэяр халг йарадыжылыьы ъанрлары кими, вариантлы, тякрарлы, вариасийалы гурулуш цстцнлцк тяшкил едир. Онларын арасында цч щиссялилик, рондолуг, куплет формасы тяшкил едян рягсляр вардыр. Хцсусиля мащны-рягслярдя куплет формасы юзцнц эюстярир. Рягсин гурулуш хцсусиййятлярини эюз юнцндя тутаркян онун хореографик мязмунуну да пешякар шякилдя ярсяйя эятирмяк мцмкцндцр. Бунун цчцн ися рягс коллективи иля иля ишляйян хореографын мусиги ясяринин форма вя гурулуш хцсусиййятляри щаггында биликляря сащиб олмасы ясас шяртдир. Бурада сечилмиш рягсин мусиги мязмуну билмяк кифайят етмир, ейни заманда рягсин щансы формайа малик олмасы, репризлилик, вариантлылыг, вариасийалы инкишаф хцсусиййятлярини дя эюря билмяк хореограф цчцн зянэин йарадыжы материалын ортайа чыхмасына тякан веря биляр. Яввялдя гейд едилдийи кими, ифачы рягси ифа едяркян онун мелодийасында йер алан щяр вурьуну, ханяни, ритмик гурулушу йериня йетирмяк, она уйьун олан мцяййян пластик елемент йериня йетирмяк мяжбуриййятиндя дейилдир. Лакин яэяр, хореограф рягсин дахилиндя йер алан експозисийа, мювзунун ишлянмяси вя йа вариасийалары, репризасыны мцяййян едя билмязся, онун гурдуьу композисийа мусигинин ифадя етмяк истядийи образы тамамламамыш олажагдыр.

        Мусигинин ритмик гурулушу иля рягс елементляринин бюлэцсц аьыр вя тез темпли рягсляря эюря дяйишир. Бу да щямин рягсин йаратдыьы образ-емосионал алямля йанашы, щямчинин мелодийада фразаларын бюлэц хцсусиййятли иля ялагядардыр. Мясялян, яввялдя сюзц эедян “Туражы” рягсиндян фяргли олараг “Газахы”, “Зорхана” вя бу тип рягслярдя ряггасларын айаг щярякятляриндя мцшащидя етдийимиз бюлэцляр мелодийанын фраза вя мотивляри иля щямащянэлик йарадыр вя санки бир-бирини тамамлайыр. “Узундяря” рягсиндя ися ряггася мелодийада йер алан щяр бир фраза иля бирэя пластик елементи йериня йетирир. Бурада бюлэц мусиги жцмляляринин фразаларына эюря апарылыр.

        Мусиги вя рягсин ритмик контрапункту гадын вя киши рягсляриня эюря дяйишир. Мялумдур ки, Азярбайжан халг рягсляриндя гадынларын пластик елементляри даща чох ял, гол вя чийинлярин, башын щярякяти иля сяжиййялянир. Киши рягсляриндя ися бурайа айагларын щярякяти дя дахилдир. Киши рягсляриндя ритмик рянэарянэлик ясас етибариля айаг щярякятляриндя якс олунур. Гадын рягсляриндя ися милли эейимин узун палтарлардан тяшкил олунмасы иля ялагядар ряггасянин айаглары эюрцнмядийиндян рягс елементляри ял вя гол щярякятляриндя рянэарянэлик тяшкил едир. Тябии ки, бурайа чийин сындырмалары да дахилдир. “Азярбайжан гадынынын рягси сцзян соналарын назлы щярякятлярини хатырладыр. Киши рягсляриндя ися яксиня олараг айагларын щярякят техникасы бюйцк рол ойнайыр. Айагларын щярякят техникасы о гядяр инкишаф етдирилир ки, онлар асанлыгла бармаг цстя дайана билирляр”. (1, с.7)

        Беляликля, пластик елементлярдян асылы олараг мусиги вя рягсин ритмик гаршылашмасы формалашыр. Мясялян, мелодийанын фразасы гадын рягсиндя яллярин мцяййян истигамятдя дальаланараг апарылмасы иля ифадя олунурса, киши рягсиндя бу фраза айагларын сцрятли щярякят групу иля тяшкил олунур. “Узундяря” рягсиндя мелодийанын илк 3 фразасы яллярин йана ачылмасы вя йенидян ичяри доьру йюнялмяси иля сяжиййялянир, дюрдцнжц фразада ися щярякят елементи дяйишир. Йеня дя яллярин иштиракы иля биляк елементи йериня йетирилир. Бахмайараг ки, ряггася позисийа вя вязиййятляри чох щязин шякилдя явязляйир, лакин онларын кичик деталлары иля мелодийанын мотивляринин гаршылашдырылмасыны щисс етмяк мцмкцндцр.

        Мусиги вя рягсин естетик ялагяляри техники просесдя якс олундуьу кими, щям дя хореографик композисийанын образ-емосионал аляминдя тяряннцм олунур. Мялумдур ки, халг рягсляринин бир гисми сцъетли, диэяр гисми ися сцъетсиздир. Сцъетли рягслярдя композисийанын ясасыны тяшкил едян образын жанландырылмасы даща асан олур. Бу заман мусигинин ролу композисийанын сцъети иля ейни сявиййядя олур. Лакин сцъетсиз рягслярдя образын формалашмасынын илк мярщяляси мусигинин йаратдыьы емосионал тясирля ялагядар олур. Онун вердийи характер ясасында хореографик мязмун формалашыр. Буна эюря ейни мусиги ясасында мцхтялиф хореографик композисийаларын йаранмасы баш верир. Чцнки, мусигинин йаратдыьы тяяссцрат абстракт характеря маликдир вя щяр инсан ону фяргли шякилдя гябул едя, йозумлайа биляр. Бу сябябдян ейни мусигинин сядалары алтында фяргли хореографик композисийа тягдим етмяк мцмкцндцр. Бунунла беля, щяр бир мусигийя хас сяжиййяви жящятляр онун щяр бир вариантында галыжы хцсусиййят дашыйыр. Беля ки, лирик мусиги алтында ритмик, тез темпли рягс ифа етмяк ялбяття ки, мцмкцн дейилдир. Лакин лирик щислярин мцхтялиф сябяб вя тясвири хореографын шяхси фантазийасындан доьараг фяргли шякилдя тязащцр едя биляр. Бу бахымдан мусиги сяняти иля йахындан баьлылыг, онун фялсяфи-психолоъи алямини дяриндян дярк едя билмяк хореографик композисийанын йаранмасында мцщцм рол ойнайыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Алмасзадя Г.Щ. Азярбайжан халг рягсляри (методик вясаит) Б.: "Бирляшмиш няшриййат", 1959, 150 ж.

2. Щясянов К.Н. Гядим Азярбайжан халг рягсляри. Б.: Ишыг, 1983, 60 с.

3. Абдуллайева Е. Я. Ялибаба Абдуллайев. Б.: Нурлан, 2015, 263 с.


4. Захаров Р.В. Сочинение танца. М.: Искусство. 1983, 237 с.

5. Новерр, Ж. Ж. Письма о танце [Текст] : пер. с фр. / Ж. Ж. Новерр ; ред. А. А. Гвоздев. – Изд. 2-е, испр. – СПб. : Планета музыки, 2007. – 384 с.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы