Начальная страница журнала
 
Архив

 

Культорология


ШИРВАН-АБШЕРОН МЕМАРЛЫГ МЯКТЯБИНИН ХАТИРЯ ТИКИЛИЛЯРИ

Автор: Ниэар АХУНДОВА                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Кясраниляр сцлалясинин дюврцндя Ширваншащлар дювлятинин мющкямлянмяси, еляжя дя тикинти цчцн ялверишли шяраитин йаранмасы Ширван-Абшерон мемарлыг мяктябинин чичяклянмяси цчцн зямин йаратмышды. Тябии иншаат дашы иля зянэин олдуьуна эюря Ширван дювлятинин яразисиндя щяля гядим дюврдян башлайараг ящянэ дашы бир тикинти васитяси вя мемарлыг абидяляринин бязяйиндя ойма шяклиндя тятбиг едилян йеэаня иншаат материалы иди. Йерли дашын йцксяк дягигликля йонулмасы, еляжя дя онун сятщ щиссясинин щамарланмасы Ширван-Абшерон мемарлыг мяктябиня мянсуб олан абидялярин щюрэцсцня юзцнямяхсус бир эюркям бяхш едир. Бу мянада Пирщцсейн мягбяряси (ХЫЫЫ яср), Дирибаба (1402), Шакир Аьа (1427), Сейид Йящйа Бакуви (1463), Шейх Бядряддин (1446), Шейх Дурсун (1457), Пир Щясян (1612-1613), Кяляхана (1663) вя Йедди эцнбяз тцрбяляр комплекси (ХВЫЫЫ яср) вя диэяр мемориал-хатиря абидялярини гейд едя билярик.

        Пирщцсейн мягбяряси. Щажыгабул районунун Няваи гясябясиндя, Пирсаат чайы сащилиндя йерляшян Пирщцсейн ханяэащы Ширваны харижи дцнйа иля ялагяляндирян мяркязи карван йолунун цстцндя ужалдылмышды. Пирщцсейн ханяэащы бир нечя йцз ил ярзиндя йерли ящалинин мцгяддяс инанж йериня - пиря чевирдийи Шейх Пирщцсейн Ширванинин тцрбяси ятрафында йарадылмышдыр.

        Пирщцсейн ханяэащы цзяриндя олан китабялярдян айдын олур ки, бу комплекс Ширваншащларын Кясрани няслиндян олан ЫЫЫ Фярибцрз вя ЫЫ Ахситанын дюврцндя (ХЫЫЫ яср) йаранмаьа башламышдыр. 1939-1940-жы иллярдя абидя щяртяряфли юлчцлцб тядгиг едилмиш, даща сонралар - 1956-1965-жи иллярдя ися бу комплексдя бир сыра мцщцм бярпа ишляри апарылмышдыр.

        Тикилмя тарихи ХЫЫЫ ясря аид олан Пирщцсейн Рявванын мягбяряси комплексин ясас бинасы щесаб едилир. Пирщцсейн Рявванын тцрбясинин дахилиндя йерляшян гябир сяндугясинин цзярини бязяйян кашылар олдугжа дяйярли сянят ясяридир. Тяяссцфляр олсун ки, щяля ХЫХ ясрдян башлайараг щямин кашылар сюкцлмцш, мцхтялиф тядгигатчылар, йахуд кимлярся тяряфиндян гопарылыб апарылмыш вя мцхтялиф мигйаслы дцнйа музейляриня йайылмышдыр. Пирщцсейн ханяэащынын кашыларынын бюйцк бир гисми Русийанын Дювлят Ермитаъында, Москва Шярг Мядяниййяти Музейиндя, Эцржцстан Дювлят Музейиндя, Авропанын Британийа, Лувр вя диэяр музейляриндя, кичик бир гисми ися Бакыда, Низами Эянжяви адына Милли Азярбайжан Ядябиййаты Музейинин сахланжындадыр.

        Гейд едяк ки, Пирщцсейн ханяэащынын кашыларынын бядии тяртибаты, еляжя дя ханяэащын китабяляри олдугжа диггяти жялб едян, тарихи ящямиййятли материаллар олдуьуна эюря эюркямли рус шяргшцнасы В.А.Крачковскайа тяряфиндян ящатяли шякилдя арашдырылмыш вя монографийа шяклиндя дярж едилмишдир.

        Дирибаба тцрбяси. Дири Баба тцрбяси Гобустанын Мярязя кяндиндя йерляшир. Йерли ящалинин “Дири Баба” пири адландырдыьы икимяртябяли тцрбя даьын дюшцндя тикилмиш вя маьара иля щямащянэлик тяшкил едир. Ещтимал олунур ки, Ширванда хялвятийя тяригятинин башчысы Пир Мящяммяд адлы хялвятийя шейхи бурадакы маьарада ибадятля мяшьул олмуш вя сяждя анында вяфат етмишдир. Сонралар 1402-жи илдя онун шяряфиня щямин маьарайа битишик икимяртябяли Дири Баба тцрбяси адланан абидя тикилиб. Тцрбянин 1-жи мяртябясиндя ики отаг вардыр ки, онлар жянуб тяряфдя, фасадда ики чатма-таьла ящатяляниб. Бир пянжяряси олан сол тяряфдяки отаьын интерйериндя таван чатма формалыдыр. Ондан саьда йерляшян кичик юлчцлц квадрат отаьын таваны ися сяккиз кцнжлц эцнбязля тяртиб олунмушдур.

        2-жи мяртябя ися эениш мяркязи эцнбязли бир отагдан ибарятдир. Бу отаьын юлчцсц биринжи мяртябядя йерляшян отагларын цмуми сащяси гядярдир. Отагдан шимал истигамятиндя ачылмыш ики кичик юлчцлц ачырым абидяни даьда чапылмыш маьара иля баьлайыр. Тцрбянин жянуб тяряфя бахан бир фасады вар, диэяр тяряфляри ися гайанын ичярисиндядир. Мемарлыг гурулушунун ориъиналлыьы, тикинти композисийасынын бянзярсизлийи вя тябиятля сых ялагясиня эюря бу мемориал-хатиря абидяси Азярбайжан мемарлыьы тарихиндя бюйцк ящямиййят кясб едир.

        Мемарын тцрбядя бир нечя йцксяк йарадыжылыг хцсусиййятляри вардыр ки, онлардан декоратив оймаларын эюзяллийи, дахили фяза бошлугларынын дцзэцн тяшкили, дахили щяжмлярин тапылмыш нисбятляри, фяза бошлуьунун пластик формаларла щяллинин эюзял мянзяряли тябиятля баьлылыьы, гармагарышыглы тябият мянзярясиндя мемарлыг кцтляляринин жиддилийи вя с. эюстярмяк олар. Тцрбянин мяртябялярини бир-бириндян айыран декоратив йазы кямяриндя онун инша олундуьу тарих (щижри 805-жи ил, милади 1402-жи ил) йазылмышды.

       

       Юз фцсункар эюзяллийи вя йцксяк усталыгла ишлянмясиня эюря эцнбязли залын тромпларынын щюрмя орнаментляри щеч дя Ширваншащлар сарайынын ейни типли декоратив тяртибатындан эери галмыр. Тромпларын биринин цзяриндя олан йазыйа эюря бу тцрбя устад Щажынын оьлу тяряфиндян тикилмишдир. Абидянин мемарлыг цслубу ону ХВ ясрдя Бакыда инша едилмиш эюркямли абидялярля, хцсусиля Ширваншащлар сарайы иля ялагяляндирир.

        Шакир Аьа тцрбяси. Инша тарихи 1427-1428-жи илляря аид олан Шакир аьа тцрбяси Балаханы гябиристанлыьында йерляшир. Гейд едяк ки, бу тцрбя щаггында мялумат олдугжа аздыр. Абидянин таьлы эириш гапысынын цзяриндя ики сятирлик ярябжя йазылмыш китабя вардыр ки, мятни бу жцрдцр: “Бу имарятин тикилмясиня миллят вя дин бюйцкляринин щамысы Мирирахур Шакир аьа ибн-мярщум Мцртяза ямр етмишдир. Сяккиз йцз отуз биринжи ил (831-1427/28)”.

        Диэяр мянбядя ися Ибращим Ширваншащын вязири 1427-жи илдя оьлунун шяряфиня тикдирдийи Шакир Аьа тцрбясинин йерли ящали арасында Имарят адландырылдыьы гейд олунур. Эцнбязли зал вя фасадын чыхынтылы баштаьындан ибарят олан тцрбя Ширван-Абшерон мемарлыьы цчцн сяжиййяви олан аь дашдан инша едилиб. Совет дюврцндя бу тцрбяни бир дяфя коммунист гулдурлары дини абидя адландырараг даьытмышдылар. 1976-жы илдя тцрбядя газынты ишляри заманы онунтямялиндян мцяййян гядяр гызыл тапырлар. Гейд едяк ки, бир заманлар беля абидялярин тямялиндя ири кцпдя гызыл басдырылырды ки, сонракы дюврлярдя щямин гызыл абидянин тямириня истифадя едилсин. Лакин тяяссцф ки, тапылан гызылын аз бир щиссясини тцрбянин тямириня айырырдылар. Гейд едяк ки, Шакир Аьа тцрбяси Сабунчу району, Балаханы гясябясинин Р.Гядимов кцчясиндя йерляшир.

        Сейид Йящйа Бакуви тцрбяси. Ширваншащлар сарайынын йухары щяйятиндя йерляшян Сейид Йящйа Бакуви тцрбясиндя Ширваншащ Ы Хялилуллащын заманында сарай алими олмуш Сейид Йящйа Бакуви дяфн едилмишдир. Сейид Йящйа суфи олдуьу цчцн тцрбяйя “Дярвиш тцрбяси” дя дейилир.

        Мяшядиханым Немят гейд едир ки, “Ширваншащлар сарай комплексиндя бу эцня кими халг арасында Дярвиш тцрбяси адланан йердя дяфн олунмуш дярвишин Ширваншащ Ы Ибращим заманында (1382-1417) щижри тарихи иля 805-жи илдя (1402-1403) Мярязя йахынлыьындакы Дири баба тцрбясинин китабясини йазмыш шяхс олма¬сыны инкар етмяк олмаз.”

        Сейид Йящйа тцрбяси пирамидайа бянзяр эцнбязля юртцлмцш кичик бир абидядир. Тцрбянин эцнбязи Бакы йахынлыьында, Шамахыда вя Азярбайжанын диэяр бюлэяляриндя олан тцрбялярин эцнбязи иля охшарлыг тяшкил ется дя, Абшерон тцрбяляри ичярисиндя уникаллыьы иля сечилир, чцнки Абшеронун диэяр тцрбяляриндяки эцнбяз ади формададыр.

        Тцрбянин таьы вя диварлары йахшы йонулмуш дашдан тикилмишдир. Пянжярянин тахта чярчивяни явязляйян шябякяляри дя дашдан тяртиб едилмишдир. Ширваншащлар сарайынын орта щяйятиндя мяркязи йер тутан вя планда сяккизцзлц формайа малик олан Сейид Йящйа Бакуви тцрбяси, щяжмдя пирамида формалы алачыг кими тамамланмышдыр. Тцрбянин дахили щиссяси йералты сярдабядян вя узадылмыш формада йухары камерадан ибарятдир. Онун Кейгубад мясжидинин структуруна айрылмаз сурятдя дахил олмасы онун мясжидля ващид бцтювлцйцнц тяшкил едир.

        Щязря кяндиндяки тцрбяляр комплекси. Ширван-Абшерон мемарлыг мяктябиня аид олан мемориал-хатиря абидяляриндян бири дя Губанын Щязря кяндиндяки тцрбяляр комплексидир. Тцрбя вя сяндугялярдян ибарятдир олан бу абидяляр комплекси Губада йерляшян орта яср мязарлыьында милли тарихимизи юзцндя ещтива едян мараглы хатиря тикилиляридир. Бу тцрбялярин порталларында вя сяндугялярин цзяриндя мцкяммял ишлянмиш китабяляр вардыр. Гябиристанда дюрд тцрбя йерляшир: Шейх Бядряддин тцрбяси (1446-жы ил), Шейх Мящяммяд тцрбяси (ХВ яср), Шейх Мянсур тцрбяси (ХВЫ яср) вя ХВЫ ясря аид олан тцрбя.

        Мязарлыгда йерляшян тцрбяляр кими сяндугяляр дя олдугжа мараглы вя диггятчякяндир. Хяттат вя щяккаклар яряб ялифбасынын юзялликляриндян йцксяк усталыгла истифадя етмякля башдашы вя сяндугялярдя тяртиб етдийи орнаментлярля йанашы тцрбялярин нахышында гайтан, щашийя вя жцрбяжцр халчалар формасында китабя елементляри дя ишлятмишляр.

        Шейх Бядряддин тцрбяси. Шейх Бядряддин тцрбясинин цзяриндя олан ики китабянин бириндя тцрбянин Шейх-Ряббани Шейх Бядряддин Шейх Шямсяддин оьлуна мяхсус олмасы вя шейхин 1446-1447-жи (щижри 850-жи ил) иллярдя вяфат етмяси эюстярилмишдир.

        Хариждян вя дахилдян сяккизэушяли плана малик олан Шейх Бядряддин тцрбясинин баштаьында нясх хяттиля ики сятирдян ибарят ярябжя йазылмыш биринжи китабянин мятни ашаьыдакы кимидир: “Бу мцгяддяс тцрбя Аллащ адамы шейх, Шейх Бядряддин ибн Шейх Шямсяддининдир. Щяр икисинин торпаьы пак олсун. Дцшянбя эцнцндя зилгядянин 13-дя, 850-жи илдя (икинжи эцн, 30.01.1447) вяфат етмишдир. Буну Шейх Султан йазмышдыр”.

        Шейх Дурсун тцрбяси. Аьсу шящяриндя йерляшян вя аь дашдан тикилмиш сяккизтяряфли пирамида эюркяминдя олан Шейх Дурсун тцрбясинин Азярбайжан Совет Енсиклопедийасында, еляжя дя Аьсу Тарих-Дийаршцнаслыг Музейинин материалларында 1457-жи илдя инша едилдийи эюстярилир. Тцрбянин шимал щиссясиня вурулан лювщядя дя онун ХВ ясря аид олдуьу гейд олунуб. Лакин тарихчи Фариз Хялилли ися юз тядгигатларында тцрбянин 1399-жу илдя инша едилдийини йазыр. Щцндцрлцйц 3 метр, щяр тяряфдян ися ени 1,6 метр олан Шейх Дурсун тцрбясинин цстц абидянин эювдясиня уйьун сяккизтяряфли призма эюркяминдядир. Тцрбя садя цслубда олса да, йцксяк усталыгла инша едилмишдир. Тцрбянин гапысы цч там йонулмуш дашдан ибарятдир: ики йан портал вя гапынын цст щиссяси. Абидянин цзяриндя олан ики сятирлик няфис хятля даш лювщя цзяриндя щякк олунмуш китабядян бурада Ящмяд Падарын оьлу Шейх Дурсунун дяфн едилмяси вя онун 1399-жу илин йайында вяфат етмяси мялум олур. Шамахынын Кяляхана кяндиндяки мяшщур “Йедди эцнбяз” тцрбяляр комплексиндя дяфн олунмуш шяхсляр онун 32 няслиндяндир.

        Эюркямли рус шяргшцнасы, академик Б.Дорнун шяхси фондунда сахланылан Шамахы шейхляри щаггындакы арайышда гейд олунур: “Шейх Дурсунун нясли Ширван ящлиндяндир. Ханчобаны мащалындан, Падар тайфасындандыр. Шейх Дурсун ибн Ящмяд Падар шяряфли бир адам олуб ки, гошун щиссясиндян Кяляхананын гярбиндя ваге олан мяшщур йедди эцнбязляр бу Шейх Дурсунун ювладларындандыр”. Бу тцрбя бу эцн йерли ящали тяряфиндян пир кими дя зийарят олунур.

        Пир Щясян тцрбяси. Дящлиз вя сярдабядян ибарят олан Пир Щясян тцрбяси Мярдяканда йерляшир. Цмуми сащяси 3,5х3,5 метр вя щцндцрлцйц дя 3,5 метр олан абидянин эириш гапысынын цзяриндя ики даш китабя щякк олунмушдур ки, онлардан биринин йазылары охунмаз щала дцшмцшдцр. Дюрд таь шяклиндя олан сярдабянин щяр тяряфи мярмярля цзлянмишдир. Таьлар ися эцнбяз иля бирляшмишдир. Абидянин бир нечя дяфя бярпа олунмасына бахмайараг, юзцнцн яввялки эюркямини горуйуб сахлайа билмишдир. Йерли ящалинин дедийиня эюря бурада пирин адыны дашыдыьы сейид Щясян дяфн едилмишдир. Буну да гейд едяк ки, пир комплексиндя гядим тарихя малик олан ики тцрбя мювжуддур. Тцрбялярдян нисбятян щцндцрдя оланы Пир Щясяня, диэяри ися, даща дягиг десяк, ян гядими Хядижя ханыма аиддир.

        Пир Щясянин тцрбясинин ярябжя йазылмыш китабясини эюркямли тядгигатчымыз Мяшядиханым Немятова тяржцмя етмишдир. Онун тяржцмясиня эюря китабядя гейд олунур: “Бу мцбаряк мягбяря ян камил инсанларын нцмунявиси Пир Щясяниндир. Язямятли хаган Шащ Аббас (Аллащ онун щюкмранлыьыны ябядиляшдирсин) вахтында Дярвиш ял-Щцсейни тикдирмишдир. 1021-жи ил” (милади 1612-1613-жц илляр)

        Китабядян мялум олдуьу кими, тцрбянин эцнбязи 1612-1613-жц иллярдя инша едилмишдир. Комплекся дахил олан диэяр эцнбяз ися даща гядим тарихя маликдир. Бурада йеддинжи имам Щязрят Мусейи-Казымын нявяси, кярамятляри иля мяшщур олан Щязрят Хядижя ханым дяфн олунмушдур. Гейд едяк ки, Щязрят Хядижя ханымын тцрбяси узун мцддят гум алтында галмышдыр. Лакин 1990-жы иллярин яввялиндя мюмин бир шяхсин эюрдцйц йуху тцрбянин йерляшдийи яразидя гумун тямизлянмясиня сябяб олмуш вя нятижядя Щязрят Хядижя ханымын гябри вя тцрбянин эцнбязи ашкара чыхарылмышдыр.

        Кяляхана тцрбяляри. Орта ясрляря аид олан хатиря тикилиляриндян бири дя Шамахынын Кяляхана кяндиндя йерляшян тцрбяляр комплексидир. Вахтиля сайы доггуз олан бу тцрбяляр тяхминян 205х150 метрлик бир сащядя йерляшир. Щал-щазырда щямин тцрбялярдян сяккизи галыр ки, онларын йеддиси йахшы, бири ися даьыныг вязиййятдядир.

        Цчцнжц тцрбянин юнцндя, ону ящатяляйян дивар вя диварын бир тяряфиндя баштаь шяклиндя тяртиб едилмиш тикилиляр вар.

        ХВЫЫЫ ясря аид олан Кяляхана тцрбяляри Азярбайжан мемарлыьы цчцн характерик олан сяккизбужаглы тцрбяляря аиддир. Беля ки, щяр тцрбянин эювдяси сяккизбужаглы призма, цзлцкляри ися сяккизбужаглы пирамида эюркяминдядир. Тцрбялярин щяр бири йцксяк усталыгла йонулмуш аь дашла цзлянмишдир. Кяляхана тцрбяляринин цстцн жящятляриндян бири дя онларын бир-бири иля о гядяр дя охшарлыг тяшкил етмямяси, щяр биринин юзцнямяхсус хцсусиййятляря малик олмасыдыр. Ейни заманда тцрбялярин юзцнямяхсус хцсусиййятлярини, хцсусиля, онларын эириш гапысында мцшащидя етмяк мцмкцндцр. Тцрбялярин порталы мцхтялиф тяртибатлы чярчивя иля ящатялянмиш, бязи гапыларын йухары щиссясиндя лювщяляр йерляшдирилмишдир. Тцрбялярдян биринин цзяриндя олан китабядя тикилинин 1663-жц илдя Сяркяр Ябдцлцн рящбярлийи иля тикилдийи эюстярилмишдир.

        Корнелис де Бруйн 1704-жц илдя гябиристанлыьы зийарят етмиш, эениш мялумат вермишдир. Онун гейдляриня ясасян, биринжи тцрбядя беш, икинжи тцрбядя цч гябир вар иди: “Илк бахышда доггуздан аз тцрбя эюрцнмяйиня бахмайараг бу тяпяни йедди эцнбяз адландырырлар”. Де Бруйн тцрбяляр комплекси щаггында гейд едяркян, яввялляр бу тцрбялярин йериндя бир галанын вя йахын яразидя булаьын олдуьуну да вурьуламышдыр.

        Йедди эцнбяз тцрбяляр комплекси. Орта ясрлярин ян эюркямли мемориал-хатиря абидяляриндян олан “Йедди эцнбяз” тцрбяляр комплекси Шамахы гябиристанлыьында йерляшир. Цмумиликдя комплекся йедди тцрбя дахилдир ки, онларын бярпа сянядляри тяртиб едиляркян тцрбяляр йерляшмясиня эюря сыраланыб.

        Биринжи тцрбя Ширван ханы Аьасы ханын гардашы Мящяммядщцсейн бяйин оьлу Шыхяли бяйин хатирясиня (1816), икинжи тцрбя Аьасы ханын ады китабядя позулмуш оьланларындан биринин хатирясиня (1806), цчцнжц тцрбя Аьасы ханын щяйат йолдашы Бибиханым бяйимин хатирясиня (1807), дюрдцнжц тцрбя Мустафа ханын ханымы, Шяки ханы Сялим ханын гызы Асийа бяйимин хатирясиня (1810), алтынжы тцрбя Мустафа ханын ханымы, Газыгумуг ханы Сурхай ханын гызы Хан Бикянин хатирясиня (1847), йеддинжи тцрбя Мустафа ханын оьлу Азад ханын хатирясиня (1865) инша едилмишдир. Бешинжи тцрбя ися тамамиля даьылдыьына эюря китабя вя башдашылар охунмаз щала дцшмцшдцр. Бу тцрбяляр Ширван ханлыьынын Сяркяр сцлалясинин цзвляриня мяхсус мемориал-хатиря абидяляридир. Дюрдцнжц тцрбядя уста Таьынын адыны эюстярян китабя мювжуддур.

        Гейд едяк ки, тцрбялярдян щал-щазырда йалныз цчц там йахшы вязиййятдя галмышдыр. Диэярляринин эцнбязляри учмуш, яксяриййятинин ися дивары даьылмышдыр.

        “Йедди эцнбяз” тцрбяляр комплекси Азярбайжанын сяккизбужаглы тцрбяляри групуна дахил олса да, бу тцрбялярин йухарысы пирамида формалы чадырвари эцнбязля дейил, ади эцнбязля юртцлмцшдцр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Я.В.Саламзадя. Азярбайжанын мемарлыг абидяляри. Бакы, 1958.

2. Я.В.Саламзадя, Н.Рзайев, К.Кяримов, Р.Яфяндийев, Н.Щябибов. Азярбайжан инжясяняти. Бакы, 1977.

3. М.Немят. Азярбайжанда пирляр. Бакы, 1992.

4. Р.Яфянди. Азярбайжан инжясяняти. Бакы, 2001.

5. Р.Ямянзадя. Азярбайжан мемарлыг абидяляринин типолоэийасы. ХЫ-ХВЫЫ ясрляр. Бакы, 2016.

6. З.Ялийев, А.Хялилов. Азярбайжан инжясяняти. Енсиклопедийа. Ы-ЫЫЫ жилдляр. Бакы, 2010-2011.


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы