-
Артырылмыш секунда интервалынын интонасийа-мяна мащиййяти лад системинин динамикляшдирилмясиндян ибарятдир. Еффектив функсионал вектор кими апарыжы тонун ешитмя тяжрцбясиндя мющкямлянмяси Азярбайжан мусигиси чярчивясиндя цзвиди, беля ки, артырылмыш секунданын интонасийасы онун эеноформула сырасына дахилдир. Мялумдур ки, апарыжы тонун интонасийасы, артырылмыш секундалы интонасийалар - ешитмя цчцн даим ишдир, беля ки, йаранмыш эярэинлийи щамарламаг, щялл етмяк лазымдыр. Апарыжы тон ладын бир нечя мцщцм хцсусиййятини - щям эярэинлийи, щям бошалманы, щям вящдяти ещтива едир. Щяля ХЫХ ясрдя Г.Гелмголтс йазырды: “Апарыжы тону охуйанда бизим щисс етдийимиз эярэинлик гыртлагда баш верир, ирадямиз васитясиля сясимизи щямин тонда кюклямяк бизя чятиндир, артыг башымызда бизим кечмяк истядийимиз вя йахынлыьы иля артяг апарыжы тону тапдыьымыз диэяр тон мювжуддур” (2, с.406).
Ешитмя “гейри-таразылыьынын” вязиййяти мусиги динамикасынын тязащцрцдцр. Мялум олдуьу кими, “баш тутмуш”, мцяййянляшдирилмиш мусиги системиндя бу кими эярэинлик щамарланмалыдыр. Артыг орта яср алимляринин йазылы ясярляриндя нязяри жящятдян ясасландырылмыш Азярбайжан мусиги системи юз мювжудлуьунун миниллик тарихиня маликдир. Азярбайжан мусиги елминдя “апарыжы тон мядяниййяти” бир чох нязяри мцшащидялярдя вя постулатларда дягиг гейд едилмишдир.
Мцхтялиф мусиги мядяниййятляриндя апарыжы тон щисси тарихи тякамцлцн мцхтялиф мярщяляляриндя вя мцхтялиф формаларда тязащцр едирди. Бунунла йанашы, П.Сокалски славйан халгларынын мусигисиндя артырылмыш секунда интервалынын шярг мячшяйини иддиа едирди (6). Бу нюв хроматизми П.П.Сокалски жяниб славйанларынын, фарсларын, яряблярин, йени йунанларын мусигисиндя артырылмыш секунданын йайылмасына аид едирди. Артырылмыш секунда интервалыны характеризя едяряк П.П.Сакалски “эюстярди ки, фарсларын гядим сивилизасийасы онларын фатещляринин мядяниййяти цчцн, о жцмлядян гисмян тцркляр цчцн дя ясас кими хидмят етмишдир” (4, с.313). Ф.Колесса щесаб едирди ки, халг мусигисиндян башга “… шярг тясириня (жянуб славйанлары васитясиля бизя кечян гыпчаг, татар вя тцрк мелодийалары) украйна мелодийаларындакы орта ясрляр кился ладларынын хроматизасийасыны ялавя етмяк лазымдыр”(4, с.324).
Бундан башга, Ф.Колесса йазырды ки, “Хроматизасийа украйна халг мелодийаларынын бюйцк рус, даща чох ися гярби Авропа мелодийаларындан фяргляндирир вя онлары жянуб славйанларынын вя шярги Асийа халгларынын : тцрк, татар, фарс, яряб мусигиси иля гощум едир” (4, с.314).
Функсионал динамиканын ролуну гейд етмякля ХХ ясрин яввялиндя алимляр арасында артырылмыш секунда интервалына эюря ихтилаф мювжуд иди. П.Сакалски щесаб едирди ки, кичик терсийалы ладларда тоника вя доминантайа мящз апарыжы тонун олмасы ” …украйна халг мелодийаларыны бюйцк рус, даща чох ися гярби Авропа мелодийаларындан фяргляндирир вя онлары жянуби славйанларын вя шярги Асийа халгларынын - тцрк, татар, фарс, яряб мусигиси иля гощум едир” (4, с.314). К.Квитка ися юз оппонентляри иля мцбащисядя тамамиля етираз едирди: ики артырылмыш секундалы интервалы олан “шярг хроматик гаммаларына” суоми-финнлярдя раст эялинир. Бу, Р.Лахын тяклиф етдийи кими, онларын мажарларла ирги гощумлуьуна эюря дейил, беля ки, ясл мажар халг мелодийасынын гядим ясасы йягин ки, антемитон пентатоника иди ки, буну да мажар мусигисинин мцасир тядгигатчысы Б.Барток беля щесаб едирди. “мажар гаммасыны” ися Мажарыстанда гарачылар йарадырды” (4, с.316).
Тцркдилли халгларын мусигисиндя артырылмыш секунданын фяалиййяти щаггында мясялянин мцряккяблийи бунунла ялагядардыр ки, щеч дя бцтцн тцрк халгларынын мусигисиндя артырылмыш секунда йохдур. Шцбщясиз, тцрк дцнйасынын айры-айры локасийаларынын мусигиси арасында ящямиййятли фяргляр мювжуддур, лакин бунунла йанашы дилин, етноэенезин вя с. Цмумилийиля шяртлянян иденсификасийаларын цстцнлцйцнц дя гейд едяк.
Крым татарларынын мусиги тяжрцбясиндян артырылмыш секундалы мелодийалары истисна етмякля, мусиги фолклоруну топлайанлар, бунунла беля, мяжмуялярдя бу нюв мащнылары гейд едирдиляр. К.Квитканын билдирдийи кими, А.Кончевскинин “Крым мащнылары” мяжмуясиндя “артырылмыш секундалы мелодийаларын сайы жями бешдир: цмуми мигдардан - 25 мелодийа ящямиййятли фаиздир. А.Олеснитскинин крым-татар мащнылары мяжмуясиндя нисбят тяхминян белядир: 31 мелодийанын цмуми мигдарындан жями 6 мелодийа” (4, с.319).
Ижмалдан эюрцндцйц кими, ХЫХ ясрин сону - ХХ ясрин яввялиндя алимляр щеч дя тякамцлцнц щяр заман юйрянмяк мцмкцн олмадыьы мусиги мядяниййятляринин гаршылыглы ялагяляринин мцряккяб просесляри щаггында йазырдылар. Буна бахмайараг, онларын реэионларарасы инкишаф щаггында фярзиййяви тясяввцрляри диггят тяляб едир.
О дюврцн етномусигишцнаслары мусиги нцмуняляринин топланмасында, йазылмасында, мцяййян етномусигишцнаслыг консепсийаларын йаранмасында жидди наилиййятляр ялдя етмишдиляр. Лакин ментал мусиги хцсусиййятляринин характеристикасында конкретиканын, юйрянилян халгларын мусигисиндя милли спесификанын йохлуьу диггяти жялб едир. Беля ки, “яряб-фарс мусиги цслубу ващид кими верилирди, йунан мусигиси исламлашдырылмыш халгларын мусигиси иля ейниляшдирилирди вя с. Йунан кился мусигиси щаггында диэяр фикирдя ися фарс- яряб-тцрк вя йунан жизэиляр дя щомоэен щесаб едилирди (4, с.324).
Бу аспектдя гейд едяк ки, К Квитка Жянуб-шярги Авропа вя Кичик Асийанын гядим халгларынын мусигисиндя хроматизмлярин автохтон приоритетляриня диггят айырырды. О, щесаб едирди ки, “яряб вя фарслар гоншу тцрк халглары арасында бунун йайылмасы цчцн йалныз васитячи идиляр”(4, с. 334).
Йунан вя шярги славйан мусигисиня тцрк тысири щаггында бцтцн ихтилафлара бахмайараг, К.Квитка фярз едирди ки “…йунан мусигисинин инкишафынын щям йени мярщяляси вя щям дя онун тяшяккцлц тцрк мусигиси иля ялагядардыр. Йени йунан халг мащныларында е-ф-эис-а тетрахордуна раст эялинир, буну Г.Риман “мелодик ясасларын сонракы инкишафы” щесаб едилир (4, 325).
Беляликля, бир даща гейд едим ки, П.Соколски Шярги Авропа мусигисинин сяс сыраларында артырылмыш секунданын олмасыны фарс, яряб вя тцрк мусигисинин тясири щесаб едирди. Юз нювбясиндя К.Квитканын П.сокалски иля олан мцбащисясиндя билдирирди ки, “Жянуби вя Жянуб-Шярги Авропа халгларынын хроматизмя вя хцсусян, артырылмыш секундайа олан цмуми мейлин тясдигиня доьру щяряката гядим дюврдя мящз йунанлар рящбярлик едирдиляр “ (4, с.325).
Йухарыдакы шярт эюстярир ки, сющбят айры-айры интерваллар, сяс сыралары щагда эедир. Бунунла йанашып, гейд едяк ки, мцгайисяли тящлил сяс йцксяклийи системинин айры-айры дцтцрминантларына дейил, бцтювлцкля мелодик ифадяйя ясасланыр.
Артырылмыш секунда щаггында фикирляримизи давам етдиряряк гейд едяк ки, Азярбайжан мусигисиндя артырылмыш секунда интервалы ятрафында формалашан интонасийа “сащяси” тякжя мусиги дилинин семантик парлаг, образлы ифадяли спектры дейил. Онун функсионал векторлуьуну гейд едяк. Демяк олар ки, Азярбайжан вя тцрк мусигисинин апарыжы тон системи мцяййян охшарлыьа маликдир. Сющбят лад системинин секундалы ялагяляриндян эедир. Беля ки, артырылмыш секундалы структурлар тцрк мусиги мядяниййятиндя мцщцм ящямиййят кясб едир. Азярбайжан вя тцрк мусиги мядяниййятинин лад системиндя функсионал мювгейин идентиклийи щяр шейдян юнжя, дихорд контекстиндя мювжуддур. Трихордун дахилиндя артырылмыш секунда интервалы ашаьы истигамятя маликдир.
Тетрахордларда артырылмыш секунда интервалы кичик секундаларын симметрик йерляшдийи йердядир..
Дейилянляри ладларын тоникалыьы гейд едир. Беля ки, Азярбайжан вя тцрк халг мусигисиндя тоника каденсийалары юзцнц тоникайа истигамятлянмиш, яламятдар хцсусиййяти апарыжы тонлуг олан ладфунксионаллыьын йыьымы кими эюстярир. Лад системинин хцсусиййятляриндян асылы олараг щям Азярбайжан, щям дя тцрк мусигисиндя аналоъи структур ганунауйьунлуглары йараныр.
Мялумдур ки, дцнйа тяжрцбясиндя артырылмыш секундалы мусиги нцмуняляри олдугжа мцхтялифдир вя бир-бириндян фярглянирляр. Бунунла йанашы, тониканын щяр ики тяряфиндя симметрик йерляшян артырылмыш секундалардан ибарят чащарэащ ладынын формул модели тцрк мусигисиндя дя йайылмышдыр. Бу нюв нцмунялярдя верилмиш диапазон чярчивясиндя дайаг пилляляринин охунмасынын нцансы Азярбайжан вя тцрк мусигисиня хас олан мятнин хцсуси “аурасыны” йарадыр.
Гейд едяк ки, Азярбайжан вя тцрк мусигисиндя мятнин хцсуси комбинаторика нювц кими ладинтонасийа типолоэийаларынын груплашмасы идентик прийомлара ясасланыр.Вариант мцхтялифлик мятни сезуралашдырыр, бунунла йанашы онун бцтювлцйцнц вя вящдятини йарадыр. Башланьыж формул интонасийа васитяли олараг бцтцн мятн бойу сяслянир.
Беляликля, Азярбайжан вя тцрк мусигисиндя жязбетмянин тязащцрцнцн ейни формасы - - онун мелодик формасыдыр.
Лакин жязбетмянин интенсивлик дяряжяси Азярбайжан вя тцрк мусигисиндя фярглидир. Йахшы мялум олдуьу кими, “мусигидя жязбетмя мусиги структурунун конкрет елементинин йаранмасынын йцксяк ещтималына ясасланыр, жязбетмянин интенсивлийи ися бу ещтималын дяряжяси иля мцяййянляшир”. Ики мусиги мядяниййяти контекстиндя жазибяни тяшкил едян елементлярин йаранма ещтималынын йцксяк дяряжяси нядян асылыдыр? Зяннимизжя, сющбят бцтювлцкдя системин сабитлийи щагда эетмялидир. Азярбайжан вя тцрк мусигисини мцгайися едяряк, биз ифадяли комплекслярин сабитлийинин мцхтялиф дяряжясини билдирмялийик. Бу да ганунауйьундур, беля ки, Азярбайжан вя тцрк халгларынын мусиги тарихиндя мусиги системинин йаранмасы мцхтялиф тарихи-мядяни константларда баш вермишдир. Ладинтонасийа , лад функсионал дил гатынын бир чох бирляшмяляриня ямин олараг, бунунла йанашы биз мцтляг шякилдя фяргляри дя гейд едирик. Сонунжулар тцрк мядяниййятинин эенетик “коду” иля баьлы дейил, бунлар Азярбайжан вя тцрк халгларынын ифачылыг мядяниййятинин бядии йарадыжылыг тарихи иля билаваситя ялагядар тарихи просеслярля баьлыдыр.
Цзейир Щажыбяйли юзцнцн “Азярбайжан халг мусигисинин ясаслары” ясяриндя Азярбайжан халг мусигисиндя артырылмыш секунданын садяжя мювжудлуьу вя фяалиййяти щаггында йазмырды. Цзейир Щажыбяйли Азярбайжан халг мусигисиндя артырылмыш секунданын йаранмасыны “цчтонун орта тонларынын алтерасийасы васитясиля цч бцтюв тонларын пилляли щярякятинин позулмасы” иля изащ едирди (1).
Орта яср трактатларында верилян мусиги нязяриййяси, Цзейир Щажыбяйлинин фундаментал ясяри, Азярбайжан мусигишцнасларынын елми тядгигатлары беля бир нятижя чыхармаьа имкан верир ки, Азярбайжан мусигисиндя хроматизм мцщцм ящямиййят кясб едир. Бизим фикримизжя, Азярбайжан мусигисиндя хроматизм ики аспектя маликдир:
1.хроматизм лад алтерасийасы кими;
2.хроматизм ифачылыг тяжрцбяси контекстиндя ладын дахили эенишлянмяси.
Беля ки, мясялян, Азярбайжан муьамларында йюнялмя вя модулйасийалар бир нечя ладинтонасийа “системляри” йарадыр. Бу блоклар бир-биринин цзяриня йыьылараг бу вя йа диэяр ладын цмуми структуруну тяшкил едир, бунун инкишафы башлыжа диатоник ясасын хроматик зянэинляшмяси нятижясиндя баш верир.
Тцрк халгларынын мусигисиндя артырылмыш секунданын фяалиййяти мясяляси мцряккябдир. Тцркдилли халгларын мусиги тяжрцбяси бу халгларын етноэенези, тарихи, мядяниййяти кими мцхтялифдир. Шцбщясиз, тцрк дцнйасынын айры-айры локасойаларынын мусигиси арасында ящямиййятли фяргляр мювжуддур, лакин бунунла йанашы, дил, етномядяниййят вя с. Цмумилийи иля шяртлянян идентификасийанын цстцнлцйцнц дя гейд едяк.
Йухарыдакы шярщдя эюстярилдийи кими, сющбят интервалика, дар щяжмли сяс сыралары проблемляриня мцхтялиф йанашмалардан эедир. Бунунла йанашы, гейд едяк ки, мцгайисяли тящлил сяс йцксяклийи системинин айры-айры детерминантларына дейил, мусиги ифадясинин бцтювлцйцня ясасланыр.
Бу аспектдя ХЫХ ясрин сону - ХХ ясрин яввялиндя етномусигишцнасларын тякамцл идейаларына, тядгигатларына вя мцшащидяляриня мцражият етмяк важибдир, мягсядяуйьундур.
Тцркдилли мяканын мусиги фолклорунун нцмуняляринин йахын гощумлуьу бюйцк вя йа кичик дяряжядя мядяни цмумилийин амилидир. Мядяниййятин, инжясянятин, бядии йарадыжылыьын мцщцм уйьунлугларыны мцяййянляшдирян цмуми тцрк “дили айдындыр.
Ядябиййат
1.Гаджибеков У. А. Основы азербайджанской народной музыки. Баку, 1985.
2.Гельмгольц Г. Чтение о слуховых ощущениях как физиологическая основа для теории музыки. СПб. 1875.
3. Грубер Р.И.История музыкальной культуры. Т.1, ч.1.М.-Л., 1941, с.463.
4.Квитка К. Избранные труды в двух томах. Том 1, Советский композитор, 1971.
5. … Основы функциональности в музыки. Л., Музыка, 1982, с.20.
6. Сокольский П.П. Русская народная музыка великорусская и малорусская. Харков, 1988.
Бу мягалядя Азярбайжан халг мусигисинин лад моделляринин бир сыра мясяляляриня бахылыр. Артырылмыш секунда интервалынын мяьзи вя фяалиййяти тящлил едилир. Мягалядя артырылмыш секунда интервалынын Авропа вя Асийа мядяни ареалында тясири щагда алимлярин идейалары верилир.
Бу интервалын мусиги мядяниййятиндя интонасийа “сащяси”ндя ифадяли ящямиййяти гейд едилир.
Ачар сюзляр: лад, интервал, модел, систем, мусиги.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ЛАДОВЫХ МОДЕЛЕЙ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ НАРОДНОЙ МУЗЫКИ
В данной статье рассматриваются некоторые вопросы ладовых моделей азербайджанской народной ьузыки. Анализируется суть и функционирование интервала увеличенной секунды.
В cтатье приводятся идеи ученых о влиянии интервала увеличенной секунды в европейском культурном ареале.
Подчеркивается выразительная значимость интонационные «поля» данного интервала в музыкальной культуре.
Ключевые слова: лад, модель, интервал, система, музыка.