|
|
Музыкальное образование
ТЦРКЦ’НЦН КЦЛТЦРЦМЦЗДЕКИ ЙЕРИ ВЕ ЮНЕМИ
Автор: Ираде АББАСОВА, Юзлем АККАЙНАК Город
: Страна : Turkey
Страницы
:
1
-“ Щалкын ич алемини йашатан, бешиктен мезара
кадар бцтцн йашайышыны ичине алан ен диккате
деьер едеби мащсуллер тцркцлердир…”
Жащит ЮЗТЕЛЛИ
Авустурйалы араштырмажы Щерберт Ёанскй тцркцйц бу шекилде танымламактадыр: “Бцйцк тарищи щадиселер каршысында щалк китлесинин севинчлерини вейа цмитсизликлерини; бцйцк шащсийетлер щаккындаки сайэыларыны вейа нефретлерини; эенчлер арасында эечен щазин ашк щикайелерини… калплери фетщеден мысраларла, дерин бир мущтева ичинде диле эетирен едеби, айны заманда мусики бакымындан ещеммийете щаиз олан… Тцрк щалк шииринин ен ески тцрлеринден бири”.
Тцрк щалк мцзиьинин тарищи, Тцрклерин тарищи кадар ескидир. Тцркцлер тип итибарийле ики кысма айрылмактадыр: биринжи тип - езэилерине эюре, икинжи тип - конуларына эюре. Билдиримизде тцркцлери икинжи тип айырымы олан - конуларына эюре деьерлендирежеьиз. Конуларына эюре табиат тцркцлери, ашк тцркцлери, йиьитлик тцркцлери, тюрен тцркцлери, тарищи олайлары кону единен тцркцлер, аскерлик тцркцлери, йийежеклер цзерине сюйленмиш тцркцлер, меслек ве иш тцркцлери, эурбет ве щасрет тцркцлери, юлцм тцркцлери (аьытлар), ниннилер ве чожук тцркцлери, щаписщане тцркцлери, юьретижи ве юьцт верижи тцркцлер, каршылыклы (дийалоэлу) тцркцлер, ажыклы олайларла илэили тцркцлер, ешкыйа тцркцлери вб. мевжуттур. Йапылан сыраламадан тцркцлерин не кадар эениш йелпазийе сащип олдуьу эюрцлмектедир. Йцзйыллардан бу йана щайатымызын, доьамызын щер аныйла баьлы олан тцркцлер, несиллер тарафындан щалкын дилинде долаша долаша эцнцмцзе кадар улашмыштыр. Щален де ен йайэын, эениш китлелерин ен чок севдиьи мцзик тцрцдцр.
Тцркцлерин йаранмасына чешитли олайлар себеп олмактадыр. Долайысыйла, тцркцнцн темелинде езэисине ве сюзлерине есас тешкил еден тарищи олайлар, щайатымыздаки эерчек олайлардыр.
Билдиримизде Тцрк инсанынын йашадыьы юнемли (тарищи) олайлар ве бунларын тцркцлере насыл йансыдыьыны еле алажак, щалкын йашанан олайлар каршысындаки цзцнтц ве тепкисинин насыл диле эетирдиьини инжелейежеьиз.
Кцлтцрцмцздеки тцркц конулары чок фазла сайыда олдуьу ичин, чок эениш кону йелпазесине сащип олдуьу ичин, бунларын щепсини тек бир билдириде кону алмак мцмкцн деьилдир. Бунун ичин билдиримизде ниннилер тцрцнде йер алан “бебек аьыты”на, ве айрылык тцркцлери тцрцнде йер алан аскерлик айрылыклары иле ашк айрылыкларыны кону алан тцркцлере деьинмек истердик.
1. Ниннилер
Ниннилер - тцм цлкелерин кцлтцрлеринде йер алан щалк едебийатынын ен ески тцрлериндендир. Уйку саати эелен чожуклары уйутмак ичин белирли бир езэийле сюйленен бу тцркц тцрц, аннелерин чожукларыны щер чешит кютц эцчлерден корумаларыны, йавруларыны саьлыклы ве мутлу бцйцтме истеклерини йансытан чешитли эцзел ифаделерле долудур. Тцрк ниннилери эенелликле кыса ве дюртлцклер щалиндедир. Ниннилер кенди ичлеринде эруплара айрылмактадырлар: ефсане ве аьыт тцрцнде ниннилер, дилек ве теменни ниннилери, айрылык ве эурбет ифаде еден ниннилер вб.
Бу нинни тцрцнде аьыт ниннисине йер вермек истердик. “Инсаноьлунун юлцм каршысында вейа жанлы-жансыз бир варлыьыны кайбетме, корку, телаш ве щейежан анындаки цзцнтцлерини, ферйатларыны, талищсизликлерини, дцзенли-дцзенсиз сюз ве езэилерле ифаде еден тцркцлер” (Елчин, 1990) оларак танымланан аьытлар, бу Елазыь йюресинин “Бош Бешик” исимли бебек аьыты ичин де эечерлидир. Фадиме исимли бир анненин Торосларда эерчеклешен ажыклы акыбетини диле эетирен бу тцркц, илк фолклор дерлемежилеримизден Улалы Йусуф Зийа Демиржиоьлу тарафындан дерленмиштир. Йюрцк бир аиленин эелини олан Фадиме йеди йыл сонра чожук сащиби олур. Аиле йине сырадаки эюч карарыны алыр. Щер эючте обанын юнцнде эиден кара майанын цстцне Фадиме сарар бешиьи. Ала килиме сардыьы бебеьини де койар бешиье. Девенин ипи елинде, эючцн юнцнде йцрцмейе башлар. Йол ормандан эечер. Торосларда йаьмурун, фыртынанын не заман эележеьи белли олмаз. Бир анда фыртына башлар. Иште о сырада бир анда каранлык чюкер етрафа. Эюз эюзц эюрмез олур. Каранлык девам еттикче, йол да узар. Фадиме’нин аклы, фикри бебеьинде. Бир каранлык даьылса, фыртына битсе де кара майайы чюктцрцп бебеьини кужаьына алып дойа дойа севсе де.
Узун бир сцре сонра айдынланыр етраф. Фадиме кара майайы чюктцрцр, ама бакар ки кара майанын цстцндеки бешик бош. Ала килиме сарылы бебеьи йок бешикте. Ана делийе дюнер. Бцтцн обайы сарар кара щабер. Дайы щемен атына атлайып сцрер эидер ормана доьру йавруйу арамайа. Бир ара ики йанына бакаркен далын ужунда асылы калмыш ала килими эюрцр. Варып аьажын алтына бебеьи ара, ама бошунадыр арамасы. Кузэунлар аьажын алтында долашмактадыр щала. Индирир дайы ала килими, орадаки кемиклери сарар она. Сонра бираз илеридеки бцйцкче бир ташы калдырарак алтына эюмер ве айны ташла капатыр цстцнц. Даща сонра да, “Анасы эюрмемели, билмемели, йокса жан мы дайаныр буна?” - дийе дцшцнцп, дюнер эерийе. Бундан сонрасы ичин дерлер ки, Фадиме бу ажыйла вурмуш эитмиш ашаьы йюрейе. Деьирменжи Мещмет дайы растламыш она ве бир баба эиби теселли етмиш ону: ”Кайболмаз бебек. Чевре кюйлерден биринден булан олмуштур. Йаз эеленде соруп, соруштуруруз”.
Фадиме, йаврусу билмедиьи бирисине евлат олмушту дцшцнжесийле йашамышты.
Фадиме’нин аьзындан сюйленен бу йанык тцркц, чожуьуну кайбеден бир анненин ферйадыдыр.
Евлат ажысыйла йцреьи йанан бир анне аьытта дердини ашаьыдаки щайкырышлары иле ифаде етмектедир:
Бебек бени дел’ейледи,
Йакты йакты кцл ейледи,
Щер капыйа кул ейледи.
………………………
Дере олуп ташамадым,
Кадер даьын ашамадым,
Эелин олуп йашамадым.
Тцрк кцлтцрцнде олдукча кюклц бир эечмише сащип олан аьыт, Тцрк Дцнйасында эцнцмцзе дек йашатылан ен ески ортак эеленеклерден бирисидир.
2. Айрылык Тцркцлери.
Тцркцлерде айрылык конусуну ишлейен юрнеклер чок сайыдадыр. Бунларын ичинде юлцм айрылыклары, ашк айрылыклары, эюрев айрылыклары, эурбет айрылыклары, тарищи олайлардан кайнакланан айрылыклар вб. айрылыклар кону едилмектедир. Чешитли олайларла зенэин олан Тцрк тарищи, айрылык тцркцлеринин тцкенмез илщам кайнаьы олмуштур. Айрылыьын ен дуйэусал ифаделерини бу тцркцлерде эюрмектейиз.
Юрнеьин, аскерлик долайысыйла айрылыклары ифаде еден тцркцлерде сону бир саваш аланында битебилен аскерлиьин зорлук ве ажыларыны кону алмактадыр. Бу тцркцлери чоьунлукла аскерлер сюйлерлер. “Бир мектуп йаздырдым” Адыйаман тцркцсц юрнек оларак эюстерилебилир:
Щастане юнц (анам) мермер дюшели,
Докторлар эелийор (анам) ели шишели шишели,
Цч эцн олду бен бу (анам) дерде дцшели,
Ди ненни ненни есмерим ненни аскерим ненни.
Бир мектуп йаздырдым (анам) дюрт ужу кара,
Кцнйемиз верилди (анам) караколлара караколлара,
Анам дуйар исе (анам) дцшер йоллара,
Ди ненни ненни есмерим ненни аскерим ненни.
Тцркцлерде айрылык неденлери белиртилсин вейа белиртилмесин, онларын щемен щемен щепсинин темелинде ашк мотифи мевжуттур. Бунлардан бир юрнек оларак “Щастане юнцнде” тцркцсцдцр. Йозэат йюресине аит олан бу тцркцнцн дерлемеси Нида Тцфекчийе аиттир. Йозэат’ын узак кюйлеринин биринде комшу кызы иле берабер бцйцйен бир эенжин ажы ашк юйкцсцдцр, щастане юнцнде инжир аьажы… Кцчцк йашта кюйцн ен эцзел кызыйла нишанланан деликанлы, башлык парасы ве дцьцн масрафларыны каршыламак ичин эежесини эцндцзцне катып чалышыр. Кызын аилеси дцьцн ичин эенжин аскерлиьини йапмасыны эеректиьини де шарт кошар. Йашыны бцйцтерек деликанлы еркенден аскере эидер. Орада вереме йакаланыр. О заманлар бу щасталыьын тедависи йок эибийди. Истанбул’да йатырылдыьы щастанеде эенжин дуруму эцнден эцне аьырлашыр. Нишанлысынын аилеси эюрцшмелерине изин вермез. Ичини щер эечен эцн кавуран севдиьинин щайали эюзцнцн юнцнден эитмез эенжин. Сон йолжулуьунун йаклаштыьыны щисседен эенч, щемширеден калем каьыт истер. Щастане бащчесиндеки инжир аьажына бакарак, тцркцйц йазып мырылданыр ве сон нефесини верир. Онун йаздыьы бу тцркц ешйаларыйла берабер аилесине теслим едилир. Парасызлыктан долайы эенжин женазеси мемлекетине эютцрцлмейип, Истанбул’да кимсесизлер мезарлыьына конулур.
……………………………………………………
Эарип калдым йцреьиме дерт олду…анем дерт олду
Еллерин ватаны бана йурт олду…анем йурт олду
Мезарымы казын байыра дцзе….анем вай дцзе
Йюнцмц чевирдим сыладан йцзе…анем вай йцзе
Бенден селам сюйлен севдиьим кыза…анем вай кыза
Башына карелер койсун баьласын…анем баьласын
Эурбет елде калдым дийе аьласын…анем аьласын.
Севдиьи кызла евленмек ичин йола чыкан бу эенжин ажыклы сонуну диле эетирен бу тцркц Анадолу щалкы тарафындан чок севилерек дилден диле долашыр.
Бу ве диьер тцркц юрнеклеринден эюрцлдцьц эиби, тцркцнцн кцлтцрцмцзде айрылмаз бир йери вар. Кцлтцрцмцзцн зенэин мирасы олан тцркцлер, йашамымыздаки олайлары кону алып, несиллере белли етмеден, акыжы бир шекилде актармактадыр. Бу тцркцлер, йашам девам еттиьи сцреже йашайажаклар. Чцнкц тцркц йашамын айрылмаз бир юьесидир, йашамын йансымасыдыр.
“Инсаноьлу, тцркцсцз калдыьы заман эурбеттедир дерлер. Тцркцлер вар, тцркцлерде улус вар йашам вар. Инже, йцже дуйэуларла инсан вар. Тцркцлеримиз, ниннилеримиз ве аьытларымыз бир олай цзерине доьмуш. Тцмцнцн бир юйкцсц вар. Тцмцнде ортак олан, инсан дуйэуларыны диле эетирмеси”. (Щамди Тансес ,“Юйкцлерийле Щалк Тцркцлери”, 2005).
КАЙНАКЧА
1. ТЩОМПСОН, Паул. Эечмишин Сеси (чев. Шещназ Лайыкел), Истанбул, 1999
2. ЕЛЧИН,Шцкрц.Тцркийе Тцркчесинде Аьытлар. Анкара:Кцлтцр Баканлыьы Йайыны,1990.
3. ЮЗТЕЛЛИ,Жащит. Евлеринин Юнц. Истанбул:Щцррийет Йайынлары,1972.
4. ЙАЛДЫЗКАЙА, Юмер Фарук. Емирдаь Йюреси Тцркмен Аьытлары. Измир: Байраклы Матбаасы,1992.
5. ТАНСЕС, Щамди. Юйкцлерийле Щалк Тцркцлери. Истанбул: Сай Йайынлары, 2005.
6. ТУРЩАН. Салищ. Анадолу Щалк Тцркцлери ве Езэилери. Анкара: Кцлтцр Баканлыьы Йайынлары, 1992.
7. ЩАСАН, Щамди. Македонйа Тцрклеринже Сюйленен Тцркцлер. Анкара: Ататцрк Кцлтцр Меркези, 2008.
8. В. Миллетлерарасы Тцрк Щалк Кцлтцрц Конэреси: Щалк Мцзиьи, Ойун, Тийатро, Еьленже Сексийон Билдирилери. Анкара: Кцлтцр баканлыьы Йайынлары: 1872, 1997.
9. САЙ, Ащмет. Мцзик Ансиклопедиси. Анкара: Мцзик Ансиклопедиси Йайынлары, 2010.
Страницы
:
1
|
