|
|
Культорология
ТЦРКИЙЕ ВЕ АЗЕРБАЙЖАН ЭИЙСИЛЕРИНИН ЭЕНЕЛ ЮЗЕЛЛИКЛЕРИ
Автор: Машиде Ниьмет Мемиш Мещмет гызы Город
: Baku Страна : Azerbaijan
Страницы
:
1
- Бир миллетин милли кцлтцрцнц, эеленек ве эюренеклерини, йашам бичимини симэелейен ве танытан мадди кцлтцрцн ен юнемли унсурлардан бирисиде эийимдир.Эийим, бир кцлтцрцн фарклылык анлайышынын ен белирэин юзелликлериндендир. Узун бир эеленеье дайаныр ве илк анда эюрцнен, кавранабилен бир олэудур (Кюсоьлу, 5: 33).Инсанлык тарищи кадар ески бир олэу олан эийим, инсаноьлунун вар олдуьу эцнден бу йана йемек, цремек ве барынмак эиби, доьа кошулларындан корунмак эерексиними иле доьан ве эцнцмцзе деьин чешитли деьишимлере уьрамасына каршын асыл амажыны йитирмеден эцнцмцзе кадар эелмиштир (9). Эийим тержищлери, инсанларын щем белли бир заман дилимине уйэун эюрцнцшлере илишкин эцчлц нормлары щем де олаьан цстц бир сеченек зенэинлиьини барындыран кцлтцрцн белирли бир бичимини кенди амачлары доьрултусунда насыл йорумладыклаыны эюстерен ешсиз бир аландыр (3 Жране, 11)
Иклим, жоьрафйа ве табиат шартлары кадар динi инанышлар иле кцлтцрел деьерлер де кыйафети белирлемиштир. Кыйафет бир йюнцйле бирейин йаптыьы иши (аскер, сивил, полис, дин адамы, щемшире вс…) долайысыйла статцсцнц, диьер йаныйла да економик дурумуну ве жинсийетини ортайа коймактадыр. Кыйафеттеки эелишмелер заманла естетик ве мода денилен тарзын доьмасына йол ачмыш олуп, чешитли миллетлерин ве инсан топлулукларынын дини инанчларына, медени дурумлары иле юрф ве адетлерине эюре фарклылыклар эюстермиштир. Кыйафетин тержищинде, иклим шартларынын, динi инанышларын, кцлтцрел фарклылыкларын, зевклерин, щатта економик дурум иле базы сосйал деьерлерин еткисинден сюз едилебилир. Кысажасы, эийим, инсанын мевкиини, жинсийетини, миллийетини, бюлэесини, аит олдуьу кабилесини, меденийетини, инанч, дуйэу ве дцшцнжесини ортайа койуп белирлемектедир. (11.Айтен Сезер Арыь ). Тцрклер Орта Асйа’дан Баты’йа эелип Ислам дцнйасында йер алмаларындан сонра йени йерлештиклери йюрелерден сентез йолуйла алдыклары йениликлери ески эеленеклерийле кайнаклаштырарак кендилерине щас бир эийим кушам олуштурмушлардыр.(8с.211)
Айтен Сезер Арыь макалесин де Ески Тцрклерин кыйафетлери конусунда шу шекилде ифаде етмектедир. Ески Тцрклер эерек эючебе щайатын эереьи эерексе щайванжылыкла уьрашмаларындан долайы Орта Асйа’да даща чок дериден йапылмыш ращат кыйафетлери тержищ етмишлердир. Бир ич дон, цсте эийилен кафтан, чапан, шапан йа да чарпыт денилен бир чешит щырка, жекет йа да палто ве айаьа эийилен чизме ве чарык бозкыр кцлтцрцн дыш эийсилерийди. Кадынларын эийсилери исе шалвар, жепкен ве айаккабы иле башлыклардан олушмуштур. Шалвар вейа пантолон эиймек ращатлык бакымындан савашчы кавимлере юзэц бир эийимди. Щунлардан итибарен атлы бирликлерин курулмасыйла, пантолон эийилмеси зорунлу олмуштур. Цзерине де кафтан ве шалвар эийилмиштир. Эийсилеринин кумашы сейащатте ве савашта дериден, эцнделик йашамда кумаштан йапылмыштыр. Чизмелер исе дери ве кечеден олуп йарым йа да узунду. Йерлешик щайата эечишле бирликте докума эийсилер эийилмиштир. Ески Тцрклерде ве Селчуклулардаки эийим тарзынын бирбирине бензедиьи йалныз Селчуклу кыйафетлеринде кадыны еркектен айыран ен юнемли унсурун баш кысмында олдуьу эюрцлмцштцр. Кадынлар башюртцсц оларак бцрцнжцк ве йашмак кулланмышлардыр. Ески Тцрклерде эийим ешйасы оларак койун, кузу, сыьыр, тилки ве бираз айы дериси иле койун, кечи, деве йцнц кулланылырды. Бозкырын типик елбисеси жакет- пантолон иди. Чцнкц сцвари ен ращат шекилде бюйле эийинебилирди. Башка кавимлер копча кулландыклары щалде, Тцрклер дцьме кулланырлар ве жакетлерини, Чинлилер ве Моьолларын аксине сола ачарларды. Соьук ве сыжак щаваларда эийилен пелеринлер кулланырлар, айакларына чизме, башларына бюрк эийерлерди. Илери эелен макам сащиплери, башлыкларынын даща узун ве эюстеришли олмасындан танынырды. Щун, Эюктцрк, Уйэур, Авар ве Щазарлар, Оьузлар ве Булэарлара аит белэелере эюре эенелликле сакалларыны кестирен Тцрк еркеклери, узун кесилмиш сачлы ве быйыклы идилер.(11)
Османлыларда кулланылан эийсилер йюреден йюрейе фарклылыклар эюстермишдир.Эийен кишилерин мевкиине,эийдиьи йер иле замана эюре тюренлерде,сеферлерде ве эцнлцк йашамда фарклы эийсилер кулланылмышдыр.Бюйлеже сон дереже зенэин ве ренкли бир кыйафет эеленеьи чешитли деьишиклиликлерле сцрдцрцлмцшдцр.(10 с.70)Анадолу’да эийимин тарищи М.Ю. 7000 йылларына кадар узанмакта олуп, пек чок кавмин еткисийле мейдана эелмиштир. Анадолу’даки кадын еркек кыйафетлери эцнцмцзе кадар белли бир сентезе улашарак эелмиштир(6 ). Тцрк кадынлары манто эиби узун бир елбисе олан феражейи 18.йцзйылын башларына кадар эиймишлер, анжак ЫЫ.Абдцлщамид девринин орталарында эийилмеси йасак едилмиш, даща сонра йерини чаршаф алмыштыр.(7)Милли кцлтцрцмцзцн бир парчасы олан эеленексел эийим, эцнцмцз кошулларында кайболмакта,эиттикче йозлашарак бичим ве фонксийонуну деьиштирмектедир. Анадолу’нун бирчок йюресинде эеленексел эийси кцлтцрц бир чешитлилик ве зенэинлик эюстермектедир. Щер йюренин кендине щас бир эийси кцлтцрц булунмактадыр. Эийсилерин олушмасында кцлтцр кадар, иклим ве динсел инанчлар да юнемли роллер ойнамактадыр. (4 с.11)
Азербайжан эийим меденийетинин формалашмасында щалкын маневи ащлакы,псиколоъи,идеолоъи бакышлары дцнйа эюрцшц,сосйал ве иктисади ве кцлтцр щайатында юнемли бир рол ойнамыштыр.19. йцзйылда Азербайжан миллi кадын кыйафетлери ич ве дыш эийимлеринден олушмактадыр.Омуза ве беле эийиленлер оларак айрылмактадыр.ХЫХ. Йцзйыл Азербайжан кыйафетлери инжелендиьи заман, эийсилерин чоьунлуьу елле дикилдиьини эюрцйоруз.Кадын кыйафетлеринин еркек кыйафетлерине эюре даща сцслц олдуьуну эюрмектейиз.ХЫХ. Йцзйылын сонларын исе ,Азербайжан миллi кыйафетлеринин заманла деьишмиштир.Эцнделик йашамда саде ве сцслц олмайан кыйафетлер куланылмактадыр.Милли эийимлер исе эцнлцк йашамда юзеллиэини кайбетмиштир.Заманла милли байрамларда эийилен эийсилер, эцнцмцзде мцзелерде серэиленмектедир.
Омузу дикишсиз, бол каре коллу, кол алты кушлу, сыфыр йакалы, юн капамасы дцьмели йа да патлы олан кюйнек Тцрк милли эийсилеринде иче эийилен ве чоьу йюреде “эюйнек” оларак билинен эийсийе чок бенземектедир.Кюйнек узун коллу олуп, юнц бойундан дцьме иле иликленирди.Кол,йака аьзы ве етеьине сырма ишлеме йапылыр, етек кысмына исе алтын ве эцмцш паралар дикилирди. (Ресим 1)(1с.5-16) Дыш эийимлеринден бириси де жепкендир. Бедени саран ве астарлы олан бу эийсинин чок узун ве учлары шекилли коллары омуздан ашаьы сербестче дюкцлмектедир.Колларын алт дикишлери дикилмемиштир, садеже кол учларындан туттурулмуштур.Ипек, брокар вейа кадифе кумаштан йапылан жепкенлерин кенарлары ипек бийелерле дикилмиштир. (Ресим 2).(1.с5-16)
19.йцзйылда эийилен омуз дыш эийсиси, аркалык беле кадар дар, белден сонрасы пилилерле эенишлемектедир. Вцжудун арка бюлцмцнц ве сырт кысмыны капатмактадыр, юнден йака кысмы исе ачык , белден бир кач дцьме иле капатылыйорду. (Ресим 3)(1.с.5-16) Эарабаь эийсилери исе Азербайжан’ын диьер йюресел кыйафетлери иле айныдыр.Аркалык калын ве деьерли кумаштан йапылыйорду.Йака, етек, кол аьзы, жеп, йан дикиш, бел кесиьи бойунжа ишлемелерле сцсленийорду.(Ресим 4,5 6; 7)(1.с.5-16)
Ресим 1: Азербайжан Щалчасы ве Щалк Татбикi Мцзеси'нден 7498 енвантер нумаралы ,
19. йй. Кайытлы цст кюйнек.
Ресим 2: Азербайжан Щалчасы ве Щалк Татбики Санат Девлет Мцзесинден 19.йй аит
жепкен.
Ресим 3: 6810 енвантер нумаралы аркалык. ХЫХ. Йцзйыл.
Ресим 4,5 : Аркалык ве туман
 
Ресим6 ве7 Карабаь йюреси кадын кыйафети.
 
Ресим(Бозкуш 8,9) Тцркийедеки Бартын ве Бурса йюрелерине аитдир.
 
12.Афйон(Емирдаь.эов.тр)
Улусларын эечмишлерини эележеклерине баьлайан ен юнемли кюпрцлерден бириси де кцлтцр варлыкларыдыр.Тцрк топлуму йцзйыллар бойу зенэин бир эийим кцлтцрцне сащип олмуш, бу зенэинлик эийим бичимлеринде олдуьу кадар, эийим малземелеринде де кендини эюстермиштир. Инсанлар йа булундуклары уйэарлык севийелерине эюре эийимлери олуштурмушлар йада булундуклары топлумларын юрф,адет инанышларына ве йашама шартларына эюре эийсилерини шекиллендирмишлердир
Бир топлумун естетик, динсел, сийасал, економик, сосйал, чоьрафи ве кцлтцрел бирикимлеринин сонужу оларак бичимленир ве кушактан кушаьа актарылыр. Щер цлке фарклы эийим кцлтцрц иле диьер миллетлерден айрылан юзелликлер ташыр.Азербайжан ве Тцркийе эийим кушамларынын ортак бензерликлер олдуьуну эюрмектейиз.
КАЙНАКЧА
1.Азербаиъан Натионал Жостуме, 4,Релижс оф Азербаиъан Материал Жултуре, Тще Ажадемй оф Сжиенжес оф тще Азербаиъан ССР Тще Мусеум оф Азербаиъан Щисторй.С.5-16
2. Бозкуш Танер, Ерол Щажыбекироьлу ве диьерлери. (-), Эеленексел Тцрк Эийсилери.
Анкара Бцйцкшещир Беледийеси Еьитим Кцлтцр Даире Башканлыьы, Маръ Аъанс, Анкара.
3. Жране, Диана, (2000), Фасщион анд Ытс Сожиал Ажендас Жласс, Эендер анд Ыдентитй ин Жлотщинэ. Тще Университй оф Жщижаэо Пресс.11
4.Ерзурум’да Эеленексел Кадын Эийсилеринин юзелликлери,Йрд.доч.др.Фикри САЛМАН Арш.Эюв.Зейнеп АТМАЖАСанат Дерэиси с.11.
5. Кюсоьлу Н (1997). Милли Кцлтцр ве Кимлик, Истанбул
6. Мине (Эюкбуэет) ЕРБЕК, “ Эеленексел Анадолу Эийсилери иле Сащне Дцзенине Уйарланмыш Щалк Данслары Костцмлери”, ЫЫЫ.Миллетлерарасы Тцрк Фолклор Конэреси Билдирилери, В.Жилт, Анкара 1987, с.117-120.
7. М.Шакир Цлкцташыр, “Ески Девирлерде Тцрк Кадын Эийимлери ве Сцслери”, Тцрк Йурду, Сайы:267, Нисан 1957, с.771-772.
8. Юзден СЦСЛЦ,Тасрифлере Эюре Анадолу Селчуклу Кыйафетлери,Ататцрк Кцлтцр Меркези Йайынлары,Анкара,1989,с.211.
9. Сцрцр А (1983). Тцрклерин Анадолу?йа Йерлешмесинден Сонра Топлум Эелишмеси Ачысындан Измир?де Эийим Кушам, Анкара
10.Тцлай РЕЙЩАНЛЫ,Инэилиз Эезэинлере Эюре ХВЫ.Йцзйылда Истанбул`да Щайат(1582-1599),Кцлтцр ве Туризим Баканлыьы Йайынлары,Анкара,1983,с.70
11. щттп://www.атам.эов.тр/дерэи/сайи-64-65-66/турклердеки-кийафетин-киса-тарищи.Айтен Сезер Арыь
12. щттп://www.Емирдаь.эов.тр/эийим кушам.асп
Страницы
:
1
|
