Начальная страница журнала
 
Архив

 

Музыкальное образование


ШУР МЯГАМ ЯСАСЛЫ РЯНЭЛЯРДЯ МЕЛОДИК ХЦСУСИЙЙЯТЛЯР

Автор: Фидан ИЛДЫРЫМЛЫ                   Город : Baku  Страна : Azerbaijan
Страницы : 1

      Мусиги ифачылыьында мювжуд олан рянэ мелодийалары мцхтялифдир. Щяр бир муьама аид онларла рянэ мелодийалары йаранмыш вя ифачылыг тяжрцбясиня дахил олмушдур. Бцтцн бу зянэин мусиги ирсинин бир щиссяси сяс йазыларында вя нот йазыларында щякк олунараг горунуб сахланылыр. Рянэ нцмуняляринин мусиги дилинин тящлилини апармаг вя онлара хас олан вариантлыг мясялялярини цзя чыхармаг цчцн биз рянэляри муьам аиляляри цзря груплашдырараг арашдырмаьы мягсядяуйьун щесаб едирик.

        Мялум олдуьу кими, муьам аиляляри бир мягама ясасланан муьамларын вя муьама аид ъанрларын топлусундан ибарятдир. “Раст”, “Шур”, “Сеэащ” муьам аиляляри юзцндя ясас муьамларын вариантларыны - муьам дястэащларыны, кичик щяжмли муьамлары, зярби-муьамлары, тяснифляри вя рянэляри бирляшдирир. Бунунла йанашы, “Чащарэащ”, “Байаты-шираз”, “Шцштяр”, “Щцмайун” муьамлары айры-айрылыгда мювжуд олса да щяр бир муьам юзцндя бир чох рянэляри вя тяснифляри жямляшдирир. Бцтцн бунлары нязяря алсаг, мусиги ифачылыьы тяжрцбясиндя рянэ ъанрына аид нцмунялярин сайыны тясяввцр етмяк чятин дейил.

        Ону да гейд едяк ки, бунларын яксяриййятинин гурулушунда вариантлыг юзцнц эюстярир. Цмумиййятля, яняняви мусигидя мелодик вариантлыг мцщцм йер тутур. Бу да шифащи яняняли мусиги йарадыжылыьынын ясас кейфиййятляриндян бири олуб, ифачылыг хцсусиййятляриндян иряли эялир. Бу бахымдан щяр бир муьамын вя муьама аид ъанрларын чохсайлы ифачылыг вариантлары мювжуддур.

        Биз чап олунмуш нот йазыларындан ибарят мяжмуяляря ясасланараг, мцгайисяли тящлилляр апарыб, рянэлярин мусиги дилинин хцсусиййятляриня, мелодийаларын гурулушунда юзцнц эюстярян вариантлыьа диггят йетиририк.

        Шур мягам ясаслы рянэлярдя мелодик хцсусиййятляри изляйяк.

        “Шур” муьам аилясинин тяркибиня: “Шур”, “Шащназ”, “Рящаб”, “Нява”, “Байаты-кцрд” муьамлары, “Симайи-шямс”, “Аразбары”, “Мани” (“Османы”) вя с. зярби муьамлары, бцтцн бу муьамларын рянэляри вя тяснифляри дахилдир.

        Мусиги ифачылыьында шур мягамынын дюрд тоналлыьындан истифадя олунур:

        “сол” майяли шур мягамы (“сол” шур) - “Шур” муьамы вя онун шюбяляри иля баьлы рянэляр (“Шур” дярамяди, “Майейи-Шур” рянэи, “Шур-Шащназ” рянэи, “Симайи-шямс” рянэи, “Щижаз” рянэи, “Сарянж” рянэи); “Симайи-шямс” зярби муьамы;

        “Байаты-кцрд” муьамы вя рянэляри,

        “Рящаб” муьамы вя рянэляри

        “Шащназ” муьамы вя рянэляри

        “Мани” зярби-муьамы вя рянэляри,

        “Аразбары” зярби-муьамы вя рянэляри,

        “Овшары” зярби-муьамы вя рянэляри

        Шур мягамынын сяссырасы 1 – 1/2 - 1 тон формулу цзря цч бярабяр тетрахордун говушуг цсулла бирляшмяси васитясиля ямяля эялир: а-щ-ж1- д1111112

        Мягамын сяс сырасы 10 пиллядян ибарятдир: ЫВ пилля - тоника вя ЫЫЫ пилля - ясас тондур. Ц.Щажыбяйли йазыр: “Шур мягамынын майясиня бу пярдяляр табедир: цст апарыжы тон, цст кварта вя квинта. Тяжрцбядя алт кварта ишлянмир. Бу майянин терсийасы, алт апарыжы тону вя алт медиантасы олмур” [1, с. 43].

        Шур мягамынын ясас тонуну мющкямляндирян пилляляр Ц.Щажыбяйли тяряфиндян гейд олунмушдур. О, пиллялярин мягам вязифяляри вя онларын сычрайыш имканларындан данышаркян, йазыр: “ “цчцнжц пярдя сясгатарынын ясас тонудур. Бу пярдядян терсийайа, квартайа вя ясас тонун квинтасына сычрайыш етмяк олар” [1, с. 62].

        Шур мягамынын сяссырасында жазибя гцввясиня эюря даща ящямиййятли олан пилляляр истинад пилля кими мелодик гурулушларда вя каденсийаларда мцщцм рол ойнайыр. Мелодийаларда мягамын дайаг-истинад пилляляри ятрафында гурулан там вя йарым каданс ибаряляри габарыг ифадя олунур. Мягамын там сяс сырасынын гурулушуну йухарыйа доьру эюстярдикдян сонра, енян щярякятля тоникайа чатдырылмасы вя там каденсийанын гурулмасы важибдир. “Бу заман тониканы ящатя едян бир сыра пиллялярдян истифадя олунур: ясас тон цзяриндя эязишмякля тоникайа щяллолма, цст квартадан тоникайа сычрайышлы щярякят, цст медиантадан тоникайа доьру енян пиллявари щярякят верилир. Там каденсийа заманы В пиллянин дяйишкянлийи юзцнц эюстярир. Бу пилля щям натурал, щям дя яксилдилмиш щалда йанашы истифадя олунараг, шурун ян таныдыжы интонасийасыны ямяля эятирир” [2, с. 43].

        Шур сяссырасы вя каденсийалар:

        Нцмуня № 1

       

        Шурда 8 истинад пилляси вар: ЫЫЫ - ясас тон, ЫВ - майя (вя майянин октавасы), В - майянин цст апарыжы тону, ВЫ - майянин цст медиантасы, ВЫЫ - майянин квартасы, ВЫЫЫ - майянин квинтасы, ЫХ - квинтанын цст апарыжы тону, Х пярдя - сярщяд тон. “Шур” муьамынын шюбяляри вя онларын истинад пилляляри: “Майейи-шур” - ЫЫЫ вя ЫВ пилля, “Сарянж” - В пилля, “Зямин-хара” - ВЫ пилля, “Шур-Шащназ” - ВЫЫ пилля, “Щижаз” - ВЫЫ вя ВЫЫЫ пилля, “Байаты-кцрд” - ВЫЫЫ пилля, “Сямайи-Шямс” – Т8 (тониканын октава йухары кючцрцлмяси - цст тоника), “Нишиби-фяраз” шюбясиндя тоникайа доьру дюнцш. Шур мягамында алтерасийалар: Вб (каденсийаларда); ВЫЫЫб-ЫХ# (сяссырасында арт.2-нын ямяля эялмяси) шяклиндя олур [2, с. 44-45].

        Шур мягам ясаслы рянэляр С.Рцстямовун, Я.Бакыхановун, Б.Мансуровун мяжмуяляриндя юз яксини тапмышдыр.

        “Шур” дярамядляриня нязяр салсаг, бу мелодийаларын гурулушунда шур мягамынын ясас истинад пилляляриндян истифадя олундуьуну гейд едя билярик.

        С.Рцстямовун нот йазысында (Ы жилд, № 9) “Шур дярамяди”нин мелодик гурулушунун бюлмяляри “сол” майяли шур мягамында майянин октавасына - Ы октава “сол” сясиня истинад едяряк гурулур. Мелодик диапазон кварта, квинта щяжмли эедишлярдя ящатя олунур.

        Нцмуня № 2

       

       Дярамядин мелодийасында майя ятрафында доланан хятля йанашы, щям пиллявари енян, щям дя сычрайышлы мелодик щярякят юзцнц эюстярир.

        Я.Бакыхановун нот йазысында (№ 18) “Шур дярамяди” гурулушуна эюря даща эениш щяжмлидир. Мягам ясасында эюря майянин октавасындан (Ы октава “сол”) башлайараг, енян щярякятля майяйя доьру (кичик октава “сол”) щярякятля баьлыдыр. Дярамядин бюлмяляриндя шурун бцтцн истинад пилляляри цзря мярщяляли инкишаф юзцнц эюстярир. Щяр мярщялядя дайаг пилля ятрафында доланан щярякят сяжиййявидир. Мелодик щярякятдя шур мягамы цчцн сяжиййяви олан пиллялярин дяйишкянлийиня - майя ятрафында щярякятдя В пиллянин яксилдилмясиня (“лйа бекар” - “лйа бемол”) йол верилир.

        Нцмуня № 3

       

        “Майейи-шур” рянэляринин ясас хцсусиййятляриндян бири кими онларын кичик октава “сол” сяси ятрафында гурулмасындан ибарятдир. Бу да реэистр бахымындан муьамын сяслянмясиня уйьундур. Мелодик хцсусиййятляриня эюря дя муьам мелодийасына йахындыр. Бу бахымдан мелодик башланьыжда майя вя ясас тон - кичик октава “сол - фа” эедишляринин инкишафа тякан вермяси шур мягамынын майя ятрафы мелодийалары цчцн сяжиййявидир. Мясялян, Я.Бакыхановун “Майя-шур” рянэи тимсалында буну эюрцрцк.

        Нцмуня № 4

       

       Охшар гурулушлу мелодийа С.Рцстямов тяряфиндян “Майя-шур” рянэи кими бир октава йухары нота алынмышдыр.

        Нцмуня № 5

       

        “Шур-Шащназ” рянэинин ясас хцсусиййяти мцвафиг муьам шюбясиня уйьун олараг, майянин квартасына - “до” сясиня истинад етмяси иля баьлыдыр. Лакин нот йазыларында бязян мцхтялифлик олур. Беля ки, Я.Бакыхановун “Шур-шащназ” рянэиндя яняняви тоналлыг дяйишмяси - “до” майяли шур юзцнц эюстярир.

        Нцмуня № 6

       

       Мусиги жцмляляриндя “си бемол” сясиня истинад олунмасы юзцнц эюстярир. Рянэин бу истинад пилляляри ясасында гурулмасы вя сонда “си бемол” сясиндя тамамланмасы муьамда сеэащ мягамына кечид ямяля эятирир.

        С.Рцстямовун нота йаздыьы “Шур-шащназ” рянэиндя ися ясас мягам-тоналлыг “сол” майяли шур олмагла, кварта тонуна - “до” сясиня истинад олунмасы да юзцнц эюстярир.

        Нцмуня № 7

       

       Бу рянэин “сол” сясиндя тамамланмасы ясас мягам-тоналлыьын тясдигиня хидмят едир.

        Нязярдян кечирдийимиз “Шур-шащназ” рянэляринин муьамда дашыдыьы вязифяйя эюря мцхтялиф олдуьуну гейд едя билярик, беля ки, биринжи кечид ящямиййяти дашыйырса, икинжи рянэ йекунлашдырыжы ящямиййятя маликдир.

        “Шур” муьамына хас олан яняняви шюбялярдян бири “Сарянж”дир. Бу шюбянин ясас мелодик хцсусиййяти сеэащ мягамына кечидля баьлыдыр. Бу жящят “Сарянж” рянэляриндя дя юзцнц эюстярир. Нот йазыларында верилян “Сарянж” рянэляри мцхтялиф мювзулара ясасланыр. Бу жцр мцхтялифлик “Сарянж” шюбясинин муьам ифачылыьында эениш тятбиг олунмасы иля ялагядар олуб, йени нцмунялярин йарадылмасына йол ачыр.

        “Шур” муьамынын рянэляриндян “Щижаз” рянэиня аид нот йазыларында бир нечя нцмуняляр вардыр. “Щижаз” рянэляри ейниадлы муьам шюбясиня уйьун олараг, майянин квинта тонуна - “ре” сясиня истинад едир. Рянэин мелодийасы ЫЫ октавада сяслянир ки, бу да муьам шюбясиня уйьундур, беля ки, “Щижаз” шюбяси “Шур” муьамынын кулминасийасы щесаб олунур.

        Шур мягам ясаслы рянэлярдян олан “Симайи-шямс” рянэляри бир сыра нцмунялярля тягдим олунур. Мялум олдуьу кими, “Шур” муьамы дахилиндя “Симайи-шямс” шюбяси ики шякилдя ифа олунур: муьам шюбяси кими вя зярби муьам кими. Буна мцвафиг олараг, рянэляр дя фяргляндирилир. “Симайи-шямс” зярби-муьамынын рянэляри “Симайи-шямс-зярби” кими гейд олунур. Бу жящяти Я.Бакыхановун нот йазысында эюрцрцк.

        Я.Бакыхановун нот йазысында “Симайи-шямс-зярби” адлы рянэляр зярби-муьамда истифадя олунан рянэлярдир.

        Нцмуня № 8

       

       Бу рянэляр силсиля шяклиндя ардыжыллашараг, зярби-муьамын инструментал епизодларыны ямяля эятирир. “Симайи-шямс” зярби-муьамынын рянэляриня щямчинин, Я.Бакыхановун “Ритмик муьамлар” мяжмуясиндя, С.Рцстямовун “Азярбайжан халг рянэляри” мяжмуясинин ЫЫ жилдиндя, еляжя дя Р.Зющрабовун “Зярби-муьамлар” китабында раст эялирик. Бу рянэляр зярби-муьам ифачылыьында яняняви олараг сясляндириляряк сабитляшмишдир. Нот йазыларында щямин рянэлярин мелодик шякли дя охшардыр, вариантлыг мцяййян дяряжядя нязяря чарпыр, бу да ясасян нот йазыларынын бирсясли (Я.Бакыханов, С.Рцстямов) вя чохсясли (Р.Зющрабов) олмасы иля баьлыдыр.

        Я.Бакыхановун нот йазысында “Симайи-шямс” ады иля верилмиш рянэдян ися зярби-муьамда дейил, мящз дястэащ ифачылыьында истифадя олунур.

        Нцмуня № 9

       

       Бу кими рянэляр ясасян рягс характерлидир. Муьам дястэащында инкишафын йцксяк зирвясиндя темпин тезляшдирилмяси рянэлярин характериня дя тясир едир. “Симайи-шямс” рянэи шур мягамында майянин октавасына истинад едир. Ы октава “сол” сяси ятрафында гурулан мелодик хятдя ибарялярин тякрарланмасы вя йцксялян хятли щярякят юзцнц габарыг эюстярир.

        Б.Мансуровун нот йазысында да мящз “Шур” дястэащында ифа олунан “Симайи-шямс” рянэляри юз яксини тапмышдыр. Мяжмуядя бу адла ики рянэ верилмишдир. Биринжи рянэин мелодийасы “Гызыл эцл” рягсинин мелодийасына уйьундур (С.Рцстямов. “Азярбайжан халг рягсляри”. № 2).

        Нцмуня № 10

       

       Мелодийа “сол” шур мягамында майянин октавасына истинад едир, алт вя цст пиллялярля ящатя олунараг гурулур. Бцтцн мусиги жцмляляри майядя тамамланыр. Мелодийада шур мягамына хас олан майянин цст апарыжы тонунун яксилдилмяси (“лйа бекар” - “лйа бемол”) юзцнц эюстярир. Нот йазысында юзцнц эюстярян икисяслилик алятин ифачылыг имканларыны нцмайиш етдирир.

        Беляликля, нязярдян кечирдийимиз Шур мягам ясаслы рянэлярдя мелодийанын гурулушу вя вариантлыг хцсусиййятлярини цмумиляшдиряряк, беля гянаятя эялмяк олар ки, рянэ мелодийалары мцвафиг муьам шюбясинин мягам ясасыны вя мелодик хцсусиййятлярини гябул едир. Бунунла беля, бязи рянэляр мювзуларына эюря мцхтялиф олса да, бир сыра рянэляр мелодик вариантлыг тяшкил едир. Вариантлыг мелодик гурулушда, мцхтялиф шюбялярдя охшар мелодийалардан истифадя олунмасында юзцнц эюстярир. Бязи щалларда вариантлыг мцхтялиф нот йазы тярзиндя цзя чыхыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Щажыбяйли, Ц.Я. Азярбайжан халг мусигисинин ясас¬ла¬ры. / Ц.Я.Щажыбяйли. - Бакы: Апостроф чап еви, - 2010. - 176 с.

2. Щясянова, Ж.И. Азярбайжан мусигисинин мягамлары. Дярс вясаити. / Ж.И.Щясянова. - Бакы: - 2012. - 240 с.


        Мягалядя Азярбайжан яняняви мусигисинин ясас ъанрларындан бири олан рянэлярин муьам ифачылыьындакы ролу ишыгландырылыр. Шур мягам ясаслы рянэлярдя мелодик хцсусиййятляри арашдырылыр, мцгайисяли тящлилляр апарылыр, рянэ мелодийаларынын гурулушунда вариантлыг мясяляляри излянилир.

        Ачар сюзляр: муьам, рянэ, дярамяд, Цзейир Щажыбяйли, Шур, зярби-муьам



        В статье освещается использованo одного из основных жанров традиционной музыки «Ренг», в исполнении мугамa. Изучены мелодические особенности на основе Шур мугамной ренгoв. Проведен сравнительный анализ, выявленные проблемы в структуре ренг мелодии.

        Ключевые слова: мугам, ренг, дерамед, Узейир Гаджибейли, Шур, зерби мугам.


        The article highlights the role of rangs in mugam performance, one of the main genres of Azerbaijani traditional music. The melodic features of Shur magam rangs are studied, comparative analyzes are carried out, variace issues in the structure of rang melodies are followed.

        Keywords: mugam, rang, deramed, Uzeyir Hajibeyli, Shur, zarbi mugam.

       


Страницы : 1

     ©Copyright by MusigiDunyasi
 

 

English Начало Написать письмо Начальная страница журнала Начало страницы